Ný saga - 01.01.1997, Qupperneq 35

Landnámið eftir landnám
hvorki átt höfðingdóm að baki né fyrir stafni.
En hvað um þá - ef einhverjir voru - sem
komu til íslands sem leiðangursforingjar og
fluttu með sér peninga og fylgdarlið í stað
kinda og kúa?
Fyrir skemmstu vildi ég teygja landnámið
lengra fram á 9. öldina en Ari fróði gerir. Rétt
áður vildi ég samt leggja nokkurn trúnað á þá
ættvísi sem bendir til að sumir helstu land-
námsmenn hafi ekki sest hér að fyrr en í lok
aldarinnar. Þetta fer þó varla saman, nema þá
ef þessir karlar hafa ekki komið til leiks fyrr
en löngu eftir að landnám hófst í sveitum
þeirra.
Sem er kannski ekki svo fráleitt. Kannski
var Island einmitt um það leyti orðið nógu
fjölbýlt og nógu mikið samfélag til að þar væri
grundvöllur fyrir mannvirðingum og manna-
forráðum. Og kannski voru það einmitt að-
komumenn, ættstórir, auðugir og fjölmennir,
sem á því stigi gátu skákað nafnlausum og
ættlausum afkomendum skuggasveinanna
gömlu og rutt sér til rúms sem fyrirmenn í
héruðum fslands. Til dæmis frændgarðurinn
mikli sem kominn er af Birni bunu og virðist
hafa setið að mestum völdum og virðingu í
landinu um það leyti sem alþingi var sett. Vel
má vera að þetta fólk hafi að talsverðu eða
miklu leyti komið vestan um haf; það hefur
komið búfjárlaust og því sér uppruna þess
ekki stað í erfðastofnum húsdýrakynjanna.
Með þessu er ég eiginlega að impra á væg-
ara tilbrigði við þá hörðu kenningu, að á eftir
írsku landnámi hafi komið landnám nor-
rænna ribbalda sem lagt hafi undir sig hina
eldri byggð.17 Ekki hefði slíkt endilega gerst
með meira ofbeldi en fylgdi venjulegu „þjóð-
málastarfi“ norrænna manna á víkingaöld.
Og ekki hefði þurft neinar vísvitandi sögu-
l'alsanir til, að minning nafnleysingjanna
þurrkaðist út úr sagnageymdinni og aðkomu-
höfðingjarnir breyttust í frumlandnáms-
menn. Landnáma ber þess meira að segja
vitni að á stórum svæðum landsins, þar sem
ekki var vitað um aldagamla búsetu þekktra
ætta, hafði öll minning þurrkast út, en í stað-
inn gripnar í landnámshlutverkið tímalausar
og tengslalausar persónur úr heimi þjóðsagn-
anna. Þar höfðu þær kviknað, margar hverjar,
af kerfisbundinni mistúlkun örnefna sem
hlýtur að vitna um heimildahungur sagna-
manna þegar sá sögulegi landnámsáhugi fór
að glæðast sem síðar leiddi til ritunar land-
námabóka.18 Sagnvísindamenn eins og Ari
fróði hafa svo markað landnáminu tíma út frá
lengstu trúverðugu ættleggjum ásamt ein-
hverjum arfsögnum, kannski um aldursmun
ættliða.
Niðurstaða
Ef við veltum fyrir okkur landnámi Islands,
eðli þess og framvindu, þá þurfum við að gera
ráð fyrir mjög ólíku eðli landnámsins á fyrra
og síðara stigi. Skýrustu mörkin mótast af því
að einungis á fyrra stigi þurftu landnáms-
menn að flytja með sér búfé; síðar var hægt að
kaupa það. Margs konar álitamál um elstu
sögu íslands, sem vegna heimildaskorts verð-
ur að meðhöndla á getgátustigi, ber að skoða
í ljósi þessarar tvískiptingar, og skiptir í sum-
um tilvikum meira máli hvað gerðist á seinna
stiginu en því fyrra. Hvort þrælahald náði
verulegri útbreiðslu veltur til dæmis mest á
því hvort kaupmenn fluttu fremur vinnuafl til
íslands sem frjálsa farþega eða ófrjálsa versl-
unarvöru. Og ekki er augljóst hvort íslenskt
höfðingjavald var fremur grundvallað með
því að koma nógu snemma til landnáms, eða
að koma síðar til leiks með auð og fjölmenni
og ryðja sér til rúms í þéttbýlustu héruðum.
Tilvísanir
1 Ef þar er átt við Island, sbr. efasemdir hjá Helga Guð-
ntundssyni, Urn haf innan. Veslrœnir menn og íslenzk
rnenning á rniðöldum (Reykjavík, 1997), bls. 92-98.
2 Sjá sams konar niðurstöðu, nteð vísunum til fyrri höf-
unda, hjá Bjarna Einarssyni, „Islenskar fornleifar: Fórn-
arlömb sagnahyggjunnar?“, Skírnir 168 (haust 1994), bls.
378-79, 389.
3 Hér er ekkert svigrúm til að lýsa þeim fræðum eða vísa
til þeirra rannsókna síðari ára sem þar skipta niáli.
4 Ég er hér einkum að miða við kennslubókina Land-
nám íslands (Reykjavík, 1982 og síðar) og meðfylgjandi
Landnámsþœtli (verkefnaspjöld). Mér skilst að innlifun-
arverkefni þessa nántsefnis séu mjög almennt notuð í
skólum og þyki gefast vel.
Kannski voru
það einmitt
aðkomumenn,
ættstórir, auðug-
ir og fjölmennir,
sem á því stigi
gátu skákað
nafnlausum og
ættlausum
afkomendum
skuggasvein-
anna gömlu
33