Vera - 01.02.2002, Blaðsíða 67
þeim. En stúlkurnar sem fóru á her-
mannaböll þar sem var fín músík og
kurteisir karlmenn, þær voru um leiö
orðnar mellur. Þetta var mikil þvingun
og niöurlæging fyrir okkur.
Eins og sjá má af viðbrögöum bæöi
Vilmundar landlæknis og Hermanns
Jónassonar forsætis- og dómsmálaráö-
herra virðist þjóðernisrembingur, af-
brýöisemi út í hermenn og hræðsla um
eigin völd og framtíð þjóðarinnar hafa
verið mjög ofarlega í hugum ráða-
manna. Hermann skipaði lögreglunni
að hafa eftirlit með stúlkum og konum
á götum úti frá fyrsta degi hernámsins.
Þær sem sáust i fylgd með þeim eða
töluðu við þá eitthvað að ráði voru
skrifaðar upp eða jafnvel fluttar til
skýrslutöku á lögreglustöðina. Upp úr
sauð þegar Vilmundur landlæknir sendi
dómsmálaráðuneytinu embættisbréf
um saurlifnað í Reykjavík og stúlku-
börn á glapstigum. Skipuð var nefnd til
að finna lausn á þessu hræðilega laus-
læti kvenna. Nefndin samdi síðan
skýrslu, ástandsskýrsluna frægu, sem
birt var í öllum blöðum í ágúst 1941.
Lögreglustjórinn fullyrti að 2500 konur
eða 20% allra kvenna i Reykjavík væru
í 'ástandinu' og liföu ósæmilegu kynlífi
með hermönnum. Almenningur stóð og
gapti yfir þessum tiðindum og margir
spurðu: Hvar eru allar þessar konur?
Þær voru auövitað ekki til.
LAUSLÆTI OG SKATTALÖG
Skattalögin sem settvoru 1921 og voru
í gildi til 1958 voru giftu fólki erfið.
Tekjur konu lögðust við tekjur eigin-
manns. Því borgaði sig ekki fyrir giftar
konur að vinna úti. Margt ungt fólk tók
til þess bragðs að gifta sig ekki strax en
opinberaði trúlofun og eignaðist börn.
Með tímanum urðu viðhorfin til sam-
búðarfólks og þá um leið til einstæðra
mæðra ekki jafn fordómafull og I öðr-
um löndum. Bretar og Bandaríkjamenn
héldu að tölur um barneignir okkar
utan hjónabands bentu til ógurlegs
lauslætis því 26% prósent nýbura hér á
landi voru taldir óskilgetnir, en um
10% á Norðurlöndunum.
Konur sem voru illa staddar hafa
sjálfsagt einhverjar farið út í vændi. En
það var blásið upp. íslenskar konur voru
mjög vandar að viröingu sinni og laus-
ar við þetta lauslæti sem karlmenn
voru alltaf að þvæla um. Þær þurftu
ekki annað en segja útlendingum til
vegar þá voru þær kallaðar útlendinga-
kvenfólk, mellur og gálur. íslenskum
karlmönnum datt ekki i hug að kona
gæti talað við hermann öðruvísi en hún
væri að fara á fjörurnar við hann.
Sjálfsagt þótti að hermenn gerðu
hosur sínar grænar fyrir konum. Þeir
áttu rétt á því að fá eðlishvötum sínum
fullnægt. íslensk lög náðu ekki til þeirra
svo þrautalending ráðamanna var að
ofsækja konur og skapa almenningsálit
sem útskúfaði þeini.
Það sáu það eflaust fleiri en ég
hvað þetta var óréttlátt. En konur
höfðu engin völd, enga rödd. Við sem
giftum okkur lokuðumst inni á heimil-
unum með börnin okkar og gátum ekk-
ert gert til að breyta þessu. Svo er spurt
hvað varð um kvennabaráttuna milli
1920 - 1960. Við lentum í kreppu í tiu
ár, svo kemur herinn og okkur konum
og telpum var kennt um allt sem aflaga
fór i samskiptunum við herliðin. Þar
með voru íslenskir karlmenn og her-
menn stikkfrí. Við sátum uppi með það
að vera svikarar og fyrirlitlegur helm-
ingur þjóðarinnar.
Það fór fyrst að draga úr gróusög-
um um 'ástandið' þegar 300 þýskar
konur komu 1949. Flestar þeirra giftust
og settust hér að. Það var eins og karl-
mennirnir fengju einhverja sárabót.
NÁMIÐ
Við hjónin skildum 1978. Þá verð ég ein
með yngstu stelpurnar minar tvær, og
vann úti allan daginn þar til sú yngri
var að verða tvítug. Mig langaði alltaf
að læra. Ég fékk undanþágu til að fara
í bókasafnsfræði í HÍ þó ég hefði ekki
stúdentspróf, því ég hafði unnið á
bókasafni. Eftir eina önn gat ég skipt
um og fór í mannfræði. Ég vildi kafa
ofan í lífið hjá fólki. Bækurnar mínar eru
skrifaðar eftir forskrift mannfræðinnar,
þar sem litlir hópar eru kannaðir.
Ég lauk B.A. prófi 1994, stundaði
það nám með vinnu. B.A. ritgerðin er
um Rauðsokkahreyfinguna og kom út á
bók undir heitinu 'Vaknaðu kona. Bar-
átta rauðsokka frá þeirra eigin sjónar-
hóli'. Ég vann til 1996, þá varð ég 67
ára og komst á eftirlaun. Þá hóf ég
M.A. námið.
RAUÐSOKKURNAR
Það sem gerði okkur reiðastar var að
Sameinuðu þjóðirnar höfðu farið fram
á að aðildarþjóðirnar samræmdu
launakjör kvenna og karla. Að fjórum
árum liðnum, þegar fresturinn til að-
lögunar rann út, 1967, kom í Ijós að
launabilið hafði breikkað hér á landi.
Þegar Rauðsokkahreyfingin kom þá tók
ég stökk inn í mér: "LOKSINS fer eitt-
hvað að gerast!" Ég tók reyndar ekki
þátt í að stofna Rauðsokkahreyfinguna.
Ég vann úti og var með stórt heimili og
gat ekki veriö með þeim fyrr en í árs-
byrjun 1975.
Rauðsokkurnar héldu láglaunaráð-
stefnu og ég var fengin til að tala því
ég var í VR. Ég hafði aldrei staðið upp,
ég var orðin 46 ára og þarna voru yfir
200 manns, ég stóð þarna skjálfandi en
komst frá þvi.
Svona hreyfingar eiga sinn ákveðna
liftíma svo tekur annað við. Þessar
konur stofnuðu síðan Kvennaframboð-
ið og Kvennalistann. Ég var ekki með í
því. Ég hef aldrei viljað starfa beint í
stjórnmálum þó ég hafi mikinn áhuga á
þeim. Ég nenni ekki að sitja á fundum.
Vinstra fólk á íslandi er líka undarlega
þrasgjarnt.
Það skrifaði enginn urn Rauðsokka-
hreyfinguna af viti fyrr en ég gaf út
B.A. ritgerðina mína. Það var talað um
þær með fyrirlitningartón fram yfir
1990, meira að segja af fræðimönnum.
Bókin segir frá því hvað Rauðsokka-
hreyfingin gerði. Það voru uppreisnir
um allan heim og Rauðsokkahreyfingin
var okkar uppreisn. Þær sem stofnuðu
hreyfinguna höfðu veriö í námi erlend-
is og koma með uppreisnarandann
heim og hefja þessa baráttu. 'Konur á
rauðum sokkum' auglýstu þátttöku
sína I kröfugöngu 1. maí 1970. Ég var
þá kasólétt, þannig að ég gat ekki far-
ið, en ég fylgdist vel með þeim. Mér
fannst þær æðislegar. Þjóðin lagðist í
umræður um kynin, verkaskiptinguna
og hvernig þetta var allt saman. Það
var sagt um okkur að við vildum vera
karlmenn. Við værum gamlar uppþorn-
aðar piparjúnkur, frekjur og mislukk-
aðar konur. En við vorum flestar úti-
vinnandi húsmæður, margar ungar að
árum og bráðfallegar. Þess vegna var
þetta svo stórkostlegt, loksins, þegar öll
þessi óánægja með launamisréttið,
verkaskiptinguna og þrælkunina á okk-
ur fór að koma upp á yfirborðið. Auð-
vitað vorum við óánægðar, það voru
reiöar ungar konur sem voru að horfa
um öxl."
67