Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1940, Page 90

68
TIMARIT ÞJÓÐRÆKNISFÉLAGS ISLENDINGA
Var þar þó að mestu fylgt fyrirsögn
olíumálara, sem í þá tíð bjuggu til
sjálfir alla sína málaraliti. En lang-
kostnaðarsamast og seinlegast hefir
þó verið að fullkomna stafamótin
svo, að fegurð og samræmi letursins
kæmist til jafns við handrit lista-
skrifaranna. Enda er alment álitið,
að Gutenberg hafi varið aleigu sinni
og upp undir 20 árum æfinnar til
þessa undirbúningsverks. Þegar 42
línu biblían er prentuð, hverjir sem
unnið hafa verkið sjálft, er þetta
jafnvægi og fegurðarbragur orðið á
svo háu stigi, að hún er enn í dag
talin ein hin fegursta bók, sem
nokkru sinni hefir verið prentuð í
þeim stíl.
f fyrstu var leturgerðin sniðin
eftir þáverandi handrita skrift, og
fáar stærðir og lítil tilbreytni í stíl.
En með tíð og tíma risu upp lista-
menn um öll lönd á sviði leturgerð-
arinnar, og um leið jókst fjölbreytni
stílsins. Fengu letrin um leið ýms
nöfn, eftir höfundunum eða löndun-
um, sem þau urðu til í, eða jafnvel
fyrstu bókunum, er birtust á því.
Hafa nútíðar leturgerðarmenn end-
urbætt mörg þeirra og vakið til nýs
lífs. Er mér það mikil freisting, að
geta hér hinna helstu snillinga og
glæsimenna, sem fegruðu og full-
komnuðu prentlistina, eftir að Gut-
enberg og hina aðra frumherja henn-
ar leið — alla leið niður til vorra
tíma. En því miður er þess enginn
kostur, svo vel sé, rúmsins vegna.
F y r s t u prentunartilraunirnar
munu hafa verið þannig, að silkið,
skinnið eða pappírinn var lagt ofan
á blekugt yfirborð skurðfjalanna og
síðan þrýst ofan á með handafli. En
brátt var komið auga á pressuna til
þess starfs, og var hún auðvitað eins
nauðsynleg og hreyfanlegt letur.
Virðist hún strax hafa verið einn
aðalhluti prentáhalda Gutenbergs,
því í fyrstu skuldamálsskjölunum,
1439, er hennar getið. Enda þurfti
hann ekki langt að leita þar. Skrúfu-
pressur voru hafðar til að merja vín-
ber og olífur, og lítið eitt breyttar
við bókband og pappírsgerð. Aðal-
breytingin var í því fólgin að búa
til hentuga undirstöðu eða “beð”
fyrir leturformið að hvíla á, sem
hægt væri að hreyfa fram og aftur.
Til er lýsing og mynd af einni
pressu frá því snemma á tíð. Var
hún þannig tilbúin, að viðarstólpar
voru reistir frá gólfi til lofts. Milli
þeirra var stöðvaður “beðurinn” úr
fægðum steini. Á hann var lagt
leturformið, sem í fyrstu var aðeins
ein blaðsíða í senn. Að ofan var
þykk viðarblökk, sem stjórnaðist af
grófgerðri skrúfu með handfangi út
úr. Svertan var borin á letrið, örkin
fest á tvo odda í grind sem hvolfdist
ofan yfir það, beðnum, með letur-
forminu á, ýtt inn undir pressufargið
og síðan gripið af alefli í handfang-
ið. Á þann hátt þrýstist pappírsörkin
að letrinu, og kraftaverkið skeði —
prentuð pappírsörk kom úr press-
unni. Örkin var hengd til þerris, því
pappírinn var vættur, svo hann félli
betur að letrinu. Hélst sá siður
fram undir síðustu aldamót, eða eins
lengi og flatar handpressur voru
notaðar. Á þennan hátt voru prent-
uð örfá hundruð á dag. En sú var
bót í máli, að upplag bóka var þá
ekki stórt. Þannig er áætlað, að
aðeins 150 eintök hafi verið prentuð
af hinni miklu Gutenberg-biblíu
þeirra Fust og Schöffers. Var hún