Læknablaðið - 15.02.1995, Side 85

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
193
ekkert er að tengslum heila-
dinguls og eggjastokka. Örvun
vantar frá undirstúku heilans
(skortur á GnRH- gonadotrop-
inrealeasing hormone) en
ástæða þess er óljós (2-4). Tvær
tilgátur eru vinsælastar (2,6).
Annarsvegar sú að hækkað
magn endorfína eða kortisóls og
CRF (corticotropin releasing
factor) valdi bælingu á undir-
stúku, en vitað er að hvort
tveggja er mögulegt. Hin tilgát-
an, sem er vinsælust, felur í sér
að hitaeiningaskortur (energy
drain) valdi tíðateppu. Líkami
sem ekki fær nægilegar hitaein-
ingar er samkvæmt því ekki fær
um að ganga með og ala barn.
Margar athuganir hafa leitt í ljós
að íþróttakonur í tíðateppu
neyta ekki færri hitaeininga en
aðrar konur en oft bæta þær sér
ekki upp þá umframþörf sem
æfingarnar valda (2). Þetta þarf
ekki að leiða til þess að líkams-
þyngd og fituprósenta breytist
(6). Margar þessara kvenna
sýna miklar lystarstolstilhneig-
ingar á stöðluðum prófum, en
erfitt er að greina það vegna
mikillar afneitunar. Munur á
þörf og neyslu getur verið allt að
500-1000 hitaeiningar á dag.
I kjölfar þessa er nú farið að
tala um þríeyki íþróttakvenna
(the female athlete triad) sem
einkennist af; Lystarstolshegð-
un, tíðateppu og beineyðingu.
ACSM hefur gengist fyrir mörg-
um ráðstefnum um þessi mál í
samvinnu við aðra og kynnt
víða um heim.
Mikið æfingaálag getur einn-
ig valdið tíðateppu og hægt er
að framkalla tíðastopp hjá kon-
um sem álag er aukið hratt hjá
(2). Afleiðingarnar verða allt
aðrar hjá hópi sem álag er aukið
hægar hjá. Þrátt fyrir miklar at-
huganir er enn óljóst hvort
ástæðan er orkuskortur eða æf-
ingaálagið sjálft.
Nýlega hefur komið fram á
sjónarsviðið dýralíkan sem líkir
ótrúlega vel eftir íþróttakonum
(2). Um er að ræða kvenapa
sem hægt er að láta sýna sömu
tíðatruflanir og íþróttakonur,
svo sem lækkun gulbúskveikju
(LH), fíbrínstillis (FSH), estró-
gens og gulbúsvaka og algjöra
tíðateppu. Með hlaupum sem
nema 9,6-12,2 km á dag í fjóra
til 18 mánuði fá um 75% þeirra
tíðastopp og það helst á meðan
æfingar vara. Þegar æfingum
lýkur hættir tíðastoppið á fjór-
um dögum að meðaltali (6).
Með því að æfa áfram og auka
fæðuinntöku þeirra sem hafa
orðið fyrir tíðastoppi má snúa
hormónabreytingum og tíða-
teppunni við. Þessar rannsóknir
eru sterkustu vísbendingar þess
að orkuskortur sé aðal ástæða
tíðatruflana hjá konum (6).
Á hinn bóginn eru ekki allar
tíðatruflanir tíðateppa. Margir
telja að um nokkur stig sé að
ræða (2,3). Stytting gulbúshluta
tíðahrings er fyrsta stigið. Það
þýðir að hjá íþróttakonum með
reglulegar blæðingar reynist
gulbúsvakaframleiðsla í fyrri
hluta tíðahrings ónóg. Það leið-
ir til ótímabærrar rýrnunar gul-
bús og ófrjósemi þar sem egg
festast í legbolsslímhúð sex til
sjö dögum eftir egglos. Niður-
brot slímhúðarinnar hefst
nokkrum dögum fyrir blæðing-
ar þannig að vari gulbúshluti
tíðahrings skemur en 10 daga
veldur það ófrjósemi. Styst hef-
ur hann mælst fjórir og hálfur
dagur og oft fimm til sex dagar
og hann styttist eftir því sem æf-
ingar aukast (6). Flestar þessar
konur hafa eðlilegar blæðingar,
bæði hvað varðar magn og
reglu. Síðari hluti tíðahrings er
þá lengri. Áhrif þessa á beintap
eru hinsvegar óljós. Næsta stig
getur verið tíðahringur án egg-
loss þrátt fyrir eðlilegar blæð-
ingar eins og áður. Það merkir
einnig dulda ófrjósemi. Tíma-
bundin tíðateppa og síðar algjör
tíðateppa eru svo lokastigin
með sínum skelfilegu áhrifum á
beintap. Stytting gulbúshluta
tíðahrings er af sumum talin
vera merki um væntanlega tíða-
teppu eða jákvæð aðlögun að
æfingum hjá konum sem ekki
munu lenda í tíðateppu.
Áhrif þjálfunar
á unglinga
Vitað er að ungar konur sem
stunda íþróttir hafa fyrstu tíðir
síðar en hinar og þjálfun ekki
síður en vannæring getur haft
áhrif á GnRH-losun og byrjun
kynþroska og tíðatruflanir hjá
eldri íþróttakonum (2). Fjöldi
rannsókna hefur staðfest að tíð-
ir byrja síðar hjá íþróttakonum
en öðrum og því hafa margir
ályktað sem svo að þátttaka í
íþróttum seinki kynþroska. Þó
hefur almennt verið talið að
seinkun kynþroska stafi ekki af
lífeðlisfræðilegum ástæðum
heldur þjóðfélagslegum (2-4).
Þar sem löngu beinin vaxa þar
til eftir tíðabyrjun (stúlkur vaxa
að meðaltali 8 cm eftir upphaf
tíða) leiðir seinkaður þroski
frekar til getu í íþróttum og
stúlkur sem þroskast hægar taka
því fremur þátt í íþróttum en
hinar heltast úr lestinni (6).
Niðurstaðan er sú að þótt
íþróttakonur verði kynþroska
síðar en konur sem ekki stunda
íþróttir þá bendi ekkert til þess
að það sé æfingunum að kenna
(3-6). Seinkaður kynþroski tef-
ur fyrir styrkingu beina en álag-
ið af íþróttunum eykur bein-
styrk. Hver útkoman verður fer
eftir íþróttagreinum (2).
Áhrif þjálfunar á karla
Svipuð vandamál hafa komið
upp hjá körlum með bælingu á
framleiðslu á testósteróni og
sæðisframleiðslu við miklar æf-
ingar. Ástæðan er líklega sú
sama og áður er minnst á hjá