Sagnir - 01.06.2003, Síða 51

MODERNISMINN OG NYRAUNSÆIÐ
♦ ♦ Módemismi í bókmenntum ♦ ♦
og leiklist á 7. áratugnum
Til að hægt sé að skilja þær breytingar sem urðu í íslenskri
sagnagerð á 7. áratugnum er nauðsynlegt að gera aðeins grein
fyrir hvað hafði verið að gerast í íslenskum bókmenntum
áratugina þar á undan. Um og upp úr miðri öldinni þótti fremur
lítið um nýsköpun í íslenskri sagnagerð, sem hefur meðal annars
verið skýrt með sterkri sagnahefð Islendinga. Félagslegt raunsæi
einkenndi mjög efnistök höfunda á árunum 1930-1950 þar sem
sögusviðið var oftar en ekki sveit eða lítið sjávarþorp. Sumir
skrifuðu einnig sögulegar skáldsögur. Ekki urðu stórvægilegar
breytingar á 6. áratugnum og þótti mörgum sem verulegur
hluti íslenskrar sagnagerðar væri markaður af þröngu efnisvali
og einhæfu sögusviði. Hins vegar var módemismanum mdd
braut í íslenskri ljóðagerð á ámnum 1940-1955. Steinn Steinarr
var einn helsti forgöngumaður hinna svokölluðu atómskálda
sem brutu upp hefðbundin ljóðform og hófu að yrkja órímað.
Ljóðskáld áttu af ýmsum ástæðum auðveldara en aðrir með að
koma skáldskap sínum á framfæri og meðal annars þess vegna
birtust nýjungamar fyrst í ljóðagerð.1
En hvað er módemismi? Merking hugtaksins er víðfeðm
og vísar til margvíslegra fýrirbæra en oft er það notað um
ákveðnar þróunartilhneigingar í listum á Vesmrlöndum eftir
1870. Þær birtast meðal annars í ljóðlist, leiklist og sagnagerð.
I þessari merkingu verður módemisminn að samheiti
ólíkra skáldskaparstefna. Meðal stefna sem flokkast undir
módemisma má nefna symbólisma, expressjónisma, fútúrisma,
existensíalisma, súrrealisma og absúrdisma.2 Astráður Eysteinsson
bókmenntafræðingur hefur skilgreint hugtakið á eftirfarandi
hátt:
Módernisminn vaknar ... til lífs sem andborgaraleg
stefna, sumpart með nesti frá rómantísku stefnunni
í farangrinum, og býður ríkjandi boðskiptaleiðum
birginn með því að láta hinn borgaralega vemleika
(ekki síst eins og hann birtist í öðmm textum)
gangast undir róttæka framandgervingu. Enda hafa
góðborgarar Vesturlanda oft lítt viljað kannast við
vemleika sinn í verkum módemista og telja hann
afskræmdan. ... Með framandgervingu sinni eru
módernistar yfirleitt að reyna að sjá það sem er í
raun, jafnvel þótt það sé afstæður sannleikur sem
býr í huga einstaldings en ekki ótvíræð vitneskja
um sammannlegan hlutvemleika. Módemistar
virðast iðulega sjá raunvemleika nútímans öðmvísi
en svokallaðir raunsæishöfundar, og má því segja
að með formgerðarbyltingu módemismans hefjist
baráttan um raunsæið.3
Það var ekki fýrr en á síðari hluta 7. áratugarins sem biðinni eftir
formbyltingu íslenskrar skáldsagnagerðar lauk og módemisminn
kom almennilega upp á yfirborðið. Aukin borgarmenning í
Reykjavík eftirstríðsáranna hefur trúlega haft þar sitt að segja.
I hinum nýju módemísku sögum reyndu höfundamir „að túlka
borgarlífið, reyndu að koma hraða „nútímans" og ringulreið
til skila í verkum sínum og nýrri skynjun, manneskjunni í
borgarsamfélaginu."4 Innreið módemismans hefur löngum
verið tengd skáldsögu Guðbergs Bergssonar, Tómasi Jónssyni,
metsölubók, sem kom út árið 1966. Bókin vakti gríðarleg
viðbrögð, bæði jákvæð og neikvæð. Hún hristi vel upp í
íslensku bókmenntalífi og töldu sumir að bókin væri „fýrsta
/1/líTSO 1(1 BOK
GUÐBERGUR
B!

í bók Guðbergar Bergssonar Tómas Jónsson, metsölubók mátti greina
skopstælingu hins gagnrýna, upplýsta og sjálfstæða borgara.
virkilega nútimasagan á íslensku".5 í upphafi „ævisögu"
sinnar kynnir aðalpersónan sig á eftirfarandi hátt: „Ég er
afkomandi hraustra, bláeygðra víkinga. Eg á ætt að telja
til hirðskálda og sigursælla konunga. Eg er Islendingur.
Nafn mitt er Tómas Jónsson."6 I honum mátti greina
skopstælingu hins gagnrýna, upplýsta og sjálfstæða borgara.
Tómas Jónsson hafði ómæld áhrif á íslenska sagnagerð. Hann
hafði kannski ekki bein áhrif á önnur verk en ,,[e]ftir
útkomuna vom öll mót miklu auðveldari en áður.“ Tómas
skapaði ekki ákveðna stefnu í íslenskum bókmenntum
heldur losaði fremur um það sem kalla má and-stefnu.7
Með honum rofnaði hin sterka raunsæishefð línulegra
frásagna.
Auk Guðbergs Bergssonar em þau Thor Vilhjálmsson
og Svava Jakobsdóttir oftast nefnd til sögunnar þegar talað
er um helstu fulltrúa módemískrar sagnagerðar á íslandi. Á
tímabili hafði Thor virst snúinn frá skáldskap því á árunum
1957-1968 kom ekkert eiginlegt skáldrit frá hans hendi.
Undir lok sjöunda áratugarins sendi hann hins vegar frá
sér tvær módernískar skáldsögur og í dag er hann talinn
róttækasti fulltrúi módemískrar skáldsagnagerðar á Islandi.
Þótt bækumar Fljóttjljóu sagðifuglinn (1968) og Op bjöllunnar
(1970) séu á vissan hátt ólíkar þá hefur frásagnarstíllinn
mörg samkenni: Thor er að fjalla um firringu og einsemd
mannsins og líkt og í verkum margra módemista einkennist
SAGNIR 49