Sagnir - 01.06.2003, Page 54

kostnað bændamenningarinnar lífseigu. Skáldin höfðu
mikið til horfið frá hreintungustefnu og víða kom fram
uppreisn gegn rómantískri náttúrudýrkun, ástaijátningum
til ættjarðarinnar og forfeðraskjalli. Myndmálið var
auðskildara en hjá módemistunum og viðhorfin sem
birtast í ljóðunum voru oftast jarðbundin og raunsæisleg.18
Ljóð Antons Helga Jónssonar, „Dettifoss", skírskotar til
samnefnds ljóðs Einars Benediktssonar, en óhætt er að
segja að mynd hans af fossinum eigi lítið sammerkt með
sýn þjóðskáldsins. Hér er öll náttúmmystík horfm og
mynd vatnsfallsins getur aðeins af sér hugrenningatengsl
við náttúrulegt umhverfi ljóðmælanda, borgina:
Ogæfulegur ertu
myndavélin drepur tittlinga við að sjá þig.
Mig snertu önnur vatnsföll dýpra
lekur krani
draup mér fýrram andvökum
Eg skoða víðfræg fjöll og ástsæla fossa
en hugsunin rennur í farvegi uppranans
borgariðunnar
og fuglunum læt ég það eftir
að yrkja lofsöngva utan vegar19
I ádeilu- og lífsviðhorfaljóðum sínum fjölluðu skáldin
einkum um ágalla neysluþjóðfélagsins, lífsgæðakapphlaup,
firringu, rótleysi, yfirgang stórvelda, ómennsku stofnana,
auglýsingamennsku, misrétti, mengun og fleira í þeim
dúr. Alþjóðleg yfirsýn og alþjóðleg bræðralagshyggja
var rík í þessum kveðskap20 eins og vel kemur fram í
ádeiluljóði Birgis Svans Símonarsonar á kynþáttahatur í
Bandaríkjunum þar sem ameríska draumnum er snúið upp
í andhverfu sína:
gullið í göturæsinu
er gull svarta mannsins
tár em leikföng barna hans
í landi tækifæranna
þar sem blaðsölustrákurinn
verður með dugnaði blaðakóngur
Þar sem sendisveinninn
verður með ástundun forstjóri
þar sem lyftudrengur
kemst varla hjá því að verða forseti21
Ein grandvallarhugmynd nýraunsæisins er einmitt
hugmyndin um notagildið eða boðskapinn. Skáldskapurinn
átti sér samfélagsleg markmið sem vógu þyngra en
fagurfræðileg sjónarmið. Framangreint ljóð Birgis Svans
er gott dæmi um framsetningu þar sem fagurfræði í fomfi
framandgervingar eða álíkra stílbragða hefur vikið fýrir
boðskapnum. Gagnrýni á nýraunsæja ljóðagerð hefur oft
hverfst um flatneskjulega framsetningu skáldanna og margir
hafa raunar efast um „notagildi" skáldskaparins í pólitískum
tilgangi.
I nýraunsærri sagnagerð gerðu höfundamir tilraunir til
að endurnýja og endurmeta fýrri hugmyndir um félagslegt
raunsæi í skáldskap og gagnrýna bresti eigin samfélags,
sem oftar en ekki var höfuðborgin. Tákngervingar áttu
Stundarfriður eftir Guðmund Steinsson var langyinsælast að nýraunsæislegum
leikritum þessa tíma og var jafnvel talið marka tímamót í sögu
samtímaleikritunar.
„sögumar ekki að vera, merking þeirra felst í skírskotun til skyn-
og raunheims sem lesandinn á sameiginlegan með sögufólkinu og
getur andæft eða samsinnt því.“ Vésteinn Lúðvíksson var talinn
einn helsti brautryðjandi nýraunsærrar sagnagerðar með sögunni
um Gunnar og Kjartan (1971-72).22 I henni mátti greina sterkan
þjóðfélagslegan undirtón og gagnrýni á yfirborðsmennsku
samfélagsins, sem birtist meðal annars í eftirfarandi dæmi þar sem
menning og listir em til umræðu:
[1] rauninni höfðu þeir ekki lesið neitt sem heitið
gæti. Þeir vom allir fremur eirðarlausir, gátu
sjaldnast setið með bók nema stutta stund í einu,
og ef það kom fýrir að þeir lásu skáldsögur, vom
þær aldrei langar. ... Þeir voru [þó] töluvert bók-
og kjölfróðir ... og lásu á kili ( og svo á kápur, en
þar gátu þeir stundum fengið innihald fjölda bóka
tilreitt í nokkram setningum og að auki tvo sláandi
lofgerðartóna um verkið úr frægum ritdómum
... sumir þeirra höfðu einnig einstakt lag á að tala
gáfulega um bækur sem þeir höfðu aldrei lesið.
Ef þeir hefðu einhverntíma haft eirð í sér til að
stinga niður penna, hefðu þeir eflaust skrifað
menninguna með stórum staf. Og ef þeir hefðu
verið beðnir um að skilgreina hugtakið, hefðu þeir
sennilega sagt eitthvað á þessa leið: Menningin
er listin, leikhúsin, söfnin og bókaútgáfan. Það
hvarflaði sjaldan að þeim að menningin gæti
verið eitthvað annað. ... Sumir þeirra áttu ennþá
til sterka réttlætiskennd, sumir mjög sterka, hún
beindist einungis inná svolítið furðulegar brautir,
hún heimtaði aðeins réttlæti handa menningunni,
Hstinni, og andanum. Allt annað var kannski ekki
einskisvert ( en næstum því.23
52 SAGNIR