Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2002, Blaðsíða 113

UMHYGGJA OG RETTLÆTI
Þann skort á aðstæðugreiningu sem Kant er sakaður um má því að
mestu leyti skýra með því að siðfræði hans varðar ekki aðstæðubundnar
ákvarðanir heldur einungis þau siðalögmál sem hafa ber til viðmiðunar í
öllum siðferðilegum ákvörðunum. En sumpart má líka skýra þetta með
afstöðu Kants sjálfs. Hann greinir skýrt á milli fullkominna og ófullkom-
inna skyldna. Ein leiðin til að skýra þann greinarmun er að fullkomnar
skyldur beri manni að halda óháð aðstæðum, en ófullkomnar skyldur
krefjist aðstæðubundinnar getu og þekkingar. Þetta mætti því allt eins
kalla óffávíkjanlegar og aðstæðubundnar skyldur. Dæmi um þær fyrr-
nefndu er að gæta sannsögli, en um hinar síðarnefhdu að hjálpa nauð-
stöddum. Eg get ekki hjálpað öðrum nauðstöddum en þeim sem aðstæð-
ur gera mér kleift að hjálpa og mér ber að láta það ógert ef það stangast
á við ófrávíkjanlega skyldu, svo sem þá að drepa ekki mann. Samkvæmt
kenningu Kants er það hins vegar ófrávíkjanleg skylda að segja sannleik-
ann óháð því hvaða verðmæti önnur kunna að vera í húfi.
Þetta er gagnlegur greinarmunur sem hefur haft mikil áhrif í siðfræði-
legri umræðu en í meðförum Kants sjálfs virðast fullkomnar skyldur
verða bókstaflega ófrávíkjanlegar.2 Slík lögmálshyggja hefur verið
mörgum þyrnir í augum og á hún sér fáa fylgismenn. Gott dæmi um
kenningu sem sættir lögmálshugsun Kants við siðvit Aristótelesar er
greinarmunur Ross á almennum og aðstæðubundnum skyldum.281 sam-
ræmi við hugsun Kants eru þá allar siðferðilegar skyldur gildar „við
fyrstu sýn“, en í samræmi við kenningu Aristótelesar verður það ekki
ljóst fyrr en við greiningu á aðstæðunum nákvæmlega hvaða skyldur
gilda í hverju tilviki. I þessum skilningi eru allar skyldur aðstæðubundn-
ar.29 Samkvæmt þessari hugsun er siðferðisvandi í því fólginn að rök-
styðja undantekningar frá almennum skyldum við flóknar aðstæður þar
sem ekki er hægt að halda öll mikilvæg siðaboð. Þetta krefst aðstæð-
unæmis af því tagi sem Gilligan og sporgöngumenn hennar hafa gert að
umtalsefni. A hinn bóginn virðist mér jafnframt að nauðsynlegt sé að
lýsa siðferðilega flóknar aðstæður upp í ljósi almennra lögmála. Raunar
verða aðstæður m.a. flóknar vegna þess að við skynjum þær í ljósi al-
27 Þetta kemur hvað skýrast fram í ritgerð hans „Uber ein vermeintliches Recht, aus
Menschenliebe zu lugen“.
28 W.D. Ross, The Right and the Good. Oxford University Press 1930.
Það er þó munur á því með hvaða hætti fullkomnar og ófullkomnar skyldur eru
bundnar aðstæðum en ég hef ekki tóm til að ræða það hér.
III