Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2002, Blaðsíða 116

VILHJALMUR ARNASON
að líkna öðrum þrautum en þeim sem aðrir hafa réttmætt tilkall til að ég
sinni. Gilligan viðurkennir þetta í raun þegar hún skrifar að „siðffæði
fórnarlundarinnar [stangist] beinlínis á við réttindahugtakið sem hefur,
á síðustu öld, stutt kröfu kvenna um sanngjarnan hlut í félagslegu rétt-
læti“.36 Undir lok rits síns um hina röddina talar hún um „samræðu
sanngirni og umhyggju“ sem geti m.a. stuðlað að auknum skilningi milli
kynjanna. „Siðfræði réttlætis byggir á forsendu jöfnuðar - að koma eigi
ffam við alla með sama hætti - siðffæði umhyggju hvílir á forsendu frið-
arins - að engan skuli meiða“.3,
Það einkennir gagnrýni af þessu tagi á réttlætiskenningar að hún gef-
ur sér að þær hafi mjög þröngan skilning á siðferðilegri ábyrgð manna.
Viðmiðunin virðist vera lágmarks taumhaldsskyldur ffjálshyggjunnar
þar sem höfuðkrafan er að bæði stjórnvöld og einstaklingar láti þegnana
afskiptalausa. Þetta viðhorf vanmetur sannarlega bæði mannlega sam-
ábyrgð og næmi fyrir margvíslegum þörfum einstaklinga. En krafan um
gagnkvæmt afskiptaleysi er fjarri því reglan í þeim siðfræðikenningum
sem hefja réttlæti og jöfn réttindi til öndvegis. I kenningu Rawls eru fé-
lagslegar verknaðarskyddur til dæmis nauðsynlegar til að tryggja öllum
frumgæði. Og ef við styðjumst við ofannefnda túlkun Moller-Okins á fá-
vísisfeldinum, er ljóst að réttlætiskenningin krefst mikils næmis fyrir
þörfum einstaklinga og innsæis í aðstæður þeirra. En ef allt ætti að
byggjast á slíku aðstæðunæmi væri engin almenn regla á því hvernig
bregðast ætti við síbreytilegum kvörtunum og kröfum annarra. Þess
vegna er mikilvægt að miða við hlutlæg rangindi og bregðast við þeim í
samræmi við almenna sanngirni. „Réttlætiskröfur ráðast af réttmætum
væntingum fólks, ekki af raunverulegum væntingum þess“.38
Réttlætiskenningar í anda Rawls gera því ekki lítið úr ábyrgð fólks.
Öðru nær: Þessari hugsun fylgir að fólk beri sjálft ábyrgð á því sem það
hefur ekki réttmætt tilkall til að aðrir sinni. Hér er vitaskuld gengið út
frá því að siðferðisveran sé fullveðja, myndugur einstaklingur sem er fær
unt að verja réttindi sín og mannhelgi sjálfur. Jafnframt er gengið út frá
því að þessi einstaklingur eigi nánast eingöngu í samskiptum við annað
fólk sem er jafnhæft í þessu tilliti. Siðferðisveran sem fylgir leikreglum
36 Gilligan, In a Different Voice, bls. 132.
37 Sama rit, bls. 174. Lokaorð kaflans eru: „On the premise of nonviolence - that no
one should be hurt“.
Kymlicka, Contemporary Political Philosophy, bls. 279.
38