Læknablaðið : fylgirit - 01.10.2001, Síða 49

SIÐFRÆÐI FÓSTURGREININGAR
fyrir að taka þátt í þessum rannsóknum. Vilhjálmur
Árnason segir að til þess að geta gefið óþvingað og
upplýst samþykki þurfi að uppfylla nokkur skilyrði
sem lúta að skilningi og sjálfræði þess sem samþykkið
veitir. Þessi skilyrði tekur hann saman í nokkur atriði
sem eru (20):
1. „Að skjólstæðingi séu veittar nægilegar upplýsing-
ar til að hann geti gert upp hug sinn.
2. Að gengið sé úr skugga um að skjólstæðingur hafi
skilið upplýsingarnar og geti tekið upplýsta
ákvörðun.
3. Að samþykki skjólstæðings sé óþvingað og sjálf-
viljugt.
4. Að skjólstæðingur sé sjálfur hæfur til að gefa
samþykki.“
Af hverju upplýst val eða samþykki við ómskoðun
þar sem ekki er um neina sýnatöku að ræða, og hún
hefur ekki í för með sér áhættu eins og auknar líkur á
fósturláti? Jú, vegna þess að skoðunin getur haft það
í för með sér að sumar konur verða að ákveða hvort
þær ætla að hætta eða halda áfram þungun sem óskað
var eftir (18). Slík ákvarðanataka er ekki bara sið-
ferðislega mjög flókin, hún felur í sér samfélagslegar
afleiðingar, sem snerta viðhorf og gildi.
Þekking og áhrif fagstétta
Fagstéttir, eins og ljósmæður og læknar, njóta mikils
trausts og trúnaðar almennings sem byggist meðal
annars á því að fagstéttirnar hafa þekkingu sem al-
menningur hefur ekki. Flestir skjólstæðingar fag-
stétta eru ekki í stakk búnir til að meta gæði sérfræði-
þekkingarinnar og verða því að treysta því að hún sé
til staðar (21,22). En það er ekki bara almenningur
sem treystir sérfræðiþekkingunni, finnsk rannsókn
sem nýlega var birt um viðhorf finnskra lækna
(barnalækna, kvensjúkdóma- og fæðingarlækna og
heimilislækna) til fósturgreininga og fósturskimana
sýnir meðal annars að þeir líta þannig á að ákvörðun-
in um að taka upp fósturskimanir sé tekin á grund-
velli sérfrœðikunnáttu og því hafa flestir þeirra ekki
séð ástæðu til að meta gildi skimunarinnar hvað varð-
ar tæknileg atriði eða áhrif á lýðheilsu (23).
Ef konur eiga að geta valið og tekið upplýsta
ákvörðun um fósturskimun eins og ómskoðun er,
verða þær að gera sér grein fyrir tilgangi skoðunar-
innar, vita af hverju hún er gerð og áhrif hennar á
upplifun þeirra af þunguninni. Þær þurfa að vita um
hlutfall þeirra fóstra sem finnast með einhver frávik,
líkurnar á jákvæðu svari og hvað það getur þýtt fyrir
þær sjálfar. Það er skylda starfsfólks í mæðravernd að
gefa konum upplýsingar um þetta (18,24,25). Rann-
sókn í Bandaríkjunum sýndi að konur virtust þiggja
eða samþykkja skimun án þess að hafa verið hvattar
til að hugsa mikið um hana eða hvað hún innibæri og
töluðu sjálfar um prófið við aðra á sama hátt og það
hafði verið kynnt fyrir þeim (26). Erlendar rannsókn-
ir hafa sýnt að starfsfólk í mæðravernd gefur oft litlar
upplýsingar um efnið og foreldrar almennt tjá sig um
að þeir vilji meiri upplýsingar en þeir fá. Konur eru
hugsanlega tregar við að spyrja spurninga og eru
„þægir“ skjólstæðingar sem þiggja öll próf af skyldu,
eða „hlýðni“ við kerfið (27). Rannsóknir hafa einnig
sýnt að konur skilja ekki alltaf hvað prófin og skim-
anirnar hafa í för með sér, né heldur finnst þeim þær
vera vel upplýstar um þau (25).
Sadler (25) segir að slíkar niðurstöður geti verið
vegna þess að heilbrigðisstarfsmenn vanti þekkingu
og hæfni til að veita konum viðeigandi ráðgjöf (sjá
ennfremur (24)) og segir að um það bil 40% ljós-
mæðra í einni könnun töldu sig ekki vera nógu vel í
stakk búin til að veita konum fræðslu um fósturskim-
anir. Hann segir einnig að önnur rannsókn í Bret-
landi hafi sýnt að rúmlega 40% ljósmæðra og tæplega
15% fæðingalækna hafi svarað innan við helmingi
þeirra krossaspuminga rétt, sem lagðar voru fyrir
þessar stéttir á sex mæðraverndarstöðvum. Sjálfur
gerði hann rannsókn meðal allra heilbrigðisstarfs-
manna sem líklegt væri að kæmust í snertingu við
þungaðar konur í einu héraði í Bretlandi. Sú rann-
sókn (N= 434, svarshlutfall 84%) sýndi að meirihlut-
inn taldi að ljósmæður í heilsugæslu bæru fyrst og
fremst ábyrgð á að veita konum ráðgjöf vegna fóstur-
skimana og fósturgreininga. Tæplega 60% aðspurðra
svöruðu rétt helmingi eða færri spurningum sem
fjölluðu um staðreyndir. Spurningum sem fjölluðu
um næmni, sérhæfni og jákvætt forspárgildi rann-
sóknanna var sérstaklega illa svarað. Höfundur
ályktar í lok greinarinnar að það sé hans skoðun að
endurskoða þurfi þjálfun og kennslu fagfólks varð-
andi þennan þátt.
Mér vitanlega hafa engar rannsóknir verið gerðar
hérlendis á þekkingu heilbrigðisstarfsmanna sem
starfa við mæðravernd um fósturgreiningar og fóstur-
skimanir. Ég tek undir þau orð Vilhjálms Árnasonar
í bók hans Siðfrœði lífs og dauða (20) að erfiðasti
þátturinn við upplýst samþykki og val skjólstæðinga,
í þessu tilviki þungaðar konur, sé sú staðreynd að
fagmaðurinn hefur jafnan í hendi sér hvað þær fá að
vita og hvað ekki.
Hvert stefnum við?
Ég held að það sé lærdómsríkt fyrir heilbrigðisstarfs-
fólk að líta aðeins til fortíðar þegar um er að ræða
ákvarðanatöku um jafn mikilvægan þátt og að bjóða
öllum konum fósturskimun með ómskoðun snemma
í meðgöngu. Það eru allir sammála um að upplýst val
sé nauðsynlegt fyrir ómskoðun, en minnumst þess að
18-20 vikna ómskoðun varð að venjubundinni skoð-
un, án þess að nokkrar rannsóknir lægju fyrir um það
hvort hún væri gagnleg eða ekki fyrir konu og barn.
Það að ómskoðun þykir í dag sjálfsagður hluti af
mæðravernd og hvað hún hefur jákvæða mynd í
þjóðarsálinni gefur tilefni til að ætla að ómskoðun við
11-14 vikna meðgöngu sem hér er rætt um að bjóða
Læknablaðið 2001/87/Fylgirit 42 49