Tímarit Máls og menningar - 01.10.1961, Síða 76

TÍMARIT MÁLS OC MENNINGAR
skapa eitthvað nýtt: að mynda ný orð,
hugsa upp nýjar samtengingar orða, vekja
dauð orð og orðasambönd til nýs lífs, auðga
orð að nýjum merkingum, skapa ný setn-
ingaform, finna upp nýtt líkingamál, hefja
orðaval og orðalag á hærra menningarstig,
bræða upp útlend orð og útlendar málvenj-
ur í deiglu innlends málfars o. s. frv.“
III
Þegar Þórbergur Þórðarson hóf ritun
Bréfs til Láru fyrir nærri fjörutíu árum, þá
hafði hann ekki fyrir framan sig þessar
kröfur, því að þá höfðu þær ekki verið
saman settar. En í hjarta hans hafði höf-
undur lífsins ritað þær lið fyrir lið. Þess
vegna vakti bókin meiri athygli en dæmi
eru til um nokkra aðra bók í minnum nú-
lifandi kynslóða. Sú bók olli byltingu í máli
og stíl í bókmenntum okkar íslendinga. Ný
orð voru sköpuð og dauð orð og orðasam-
bönd vakin til nýs lífs, sköpuð voru ný setn-
ingaform og upp fundið nýtt líkingamál,
orðaval og orðalag var hafið á hærra menn-
ingarstig, útlend orð og útlendar málvenj-
ur, sem annars staðar voru heimfærð meðal
annars undir dönskuslettur, voru þama
brædd upp í deiglu innlends málfars, svo
að vart varð hneykslunum við komið. Svo
gerist það í tímanna rás, þegar kauðskur
ritháttur venjulegra manna hefur hvíldar-
laust farið úrgum höndum um sál Suður-
sveitungsins, þar sem drottinn allsherjar
hafði skráð lögmál fagurrar hámenningar-
tungu, þá tekur píslarvotturinn sig til og
leysir upp í frumparta orsakir þeirra stíl-
lýta, sem honum em jafnhvimleið og aftur-
göngur venjulegum manni, flokkar þau, vel-
ur þeim heiti og kemur lærdómum sínum á
framfæri i því formi að skrifa ritdóm um
bók, sem rituð er í betra lagi, og draga þar
fram hvert brotið af öðm gegn hugsjóna-
kröfum góðra bókmennta. Það er ritdómur-
inn, sem getið er í upphafi þessa máls, og
nú þarf ekki að segja það, að strangi dóm-
arinn er engjnn annar en rithöfundurinn
Þórbergur Þórðarson, sem fyrir stílsnilld
sína hefur hlotið viðumefnið meistari, vor
iyrsti og síðasti síðan á dögum Jóns bisk-
ups Vídalíns.
Það bíður vísindamanna framtíðarinnar
um mál og stíl að skrifa mikil rit um rit-
snilld Þórbergs Þórðarsonar, þar sem skil-
greind verða með vísindalegri nákvæmni
og rökstuddum samanburði við öndvegisrit
bókmennta vorra að fornu og nýju, hver
þau einkenni hans em, sem samtið hans
heiur skilið og dáð eftir leiðum tilfinning-
anna. En það verða menn, sem hafa mér
miklu næmari smekk fyrir fagurt mál og
mér lærðari um lögmál fullkomins bók-
menntamáls. En við rit Þórbergs er fleira
að virða en orðaval, líkingamál, reisn og
stfl. Innihald boðskapar og persóna höf-
nndar taka mál og stil í þjónustu sína, og
eitt með þeim skapa þau listaverk, sem
munu lifa, meðan íslenzk tunga er töluð,
ekki aðeins á skrám hinna bóklærðu, held-
ur í vitund alþýðu, svo lengi sem hún held-
ur þeim hætti að njóta lífsins við lestur
góðra bóka. Þórbergur er ekki maður fagur-
keranna einna, heldur hverrar þeirrar
mannssálar, sem nýtur ferskrar hugsunar í
leit að nýjum sannleika. Snilldin í fram-
setningu Þórbergs er svo náið slunginn
öðrum þáttum í persónuleika hans, að henni
verða ekki gerð skil einni út af fyrir sig,
heldur þarf þar víðar um að skyggnast. Þar
um vildi ég segja nokkur orð.
IV
Nú ætla ég að segja ykkur smásögu.
Sögumaður minn er Þorvaldur Ólafsson
prestssonur frá Arnarbæli í Ölfusi, síðar í
stjórn Iðju í Reykjavík. Ilann er á ferð til
Öræfa, en þar hafði hann slitið bamsskón-
um, er Ólafur Magnússon faðir hans var
prestur að Sandfelli þar í sveit. Stefán Þor-
314