Tímarit Máls og menningar - 01.10.1979, Síða 79

Jóhann Stgurjónsson og módernisminn
munn: „Ég fór að hugsa um skýin, þessi léttúðarinnar börn, sem gera
áhlaup á himinhvolfið án þess að hafa hugboð um, hversu tilgangslaust
það er.“8 Eins og síðar verður greint frá þá gengur þessi táknræna lýsing
aftur í mörgum Ijóða skáldsins.
Módernismi er hugtak sem hefur verið skýrt á marga vegu og verður
það ekki rakið hér. Þess í stað mun ég leitast við að skýra nokkur hug-
myndaleg einkenni þeirrar tegundar af módernisma, sem ég tel að komi
fram hjá Jóhanni Sigurjónssyni.
Að mínum dómi er meginstraumur módernismans bókmenntaleg hlið-
stæða þess existensíalisma sem upptök sín á í fyrirbærafræði Husserls. Þetta
kemur fyrst og fremst fram í hliðstæðu uppgjöri við kreddur um „yfir-
náttúrulega“ merkingu lífsins og „tilgangseðli“ tilverunnar. Á sama hátt
og existensíalisminn hafnar módernisminn alhæfðum siðferðisgildum sem
og yfirskilvitlegum skýringum á tengslum manns og heims. Verufræðileg
eða tilvistarleg vandamál taka sess hinna siðferðilegu vangaveltna. Líf og
dauði verða áleitnari viðfangsefni en Gott og Illt.
Ný-rómantíkin gekk út frá hugmyndakerfi um einingu vitundar og
veruleika. I yfirskilvitlegu samræmi anda og efnis sá hún neista guðdómsins.
Nýrómantísku skáldin átm sér þann draum æðstan að komast yfir þennan
neista og sameinast Almættinu. Hinn existensíalski módernismi hafnaði
þessari dulúð. Hugmyndafræðingar hans benm á að maðurinn er vera sem
sífellt leitast við að yfirstíga takmarkanir sínar og verða Alvaldur veru-
leikans. Sú viðleitni mætir ávallt ókleifum múr og fyrr eða síðar verður
draumhuginn að horfast í augu við óhjákvæmilegan ósigur sinn. Þetta á
við um þróun Jóhanns Sigurjónssonar. Eftir að ofurmennisórarnir bíða
skipbrot taka verk hans að snúast um magnleysi mannsins í tilvemnni og
merkingarleysið sem vitundin um dauðann hefur í för með sér. Síðari
kvæði Jóhanns fjalla um lirun hins ný-rómantíska draums, og í framhaldi
af því um eðli lífsins og hlutverk mannsins. Hann flettir ofan af lífslygi og
tálvonum og rýnir merkingu eða merkingarleysi tilvistarinnar. Á gmnd-
velli þessarar túlkunar tel ég að Jóhann hafi verið frumherji existensíal-
isma og módernisma í íslenskri Ijóðagerð.
Ef borin eru saman æskukvæðið Vceri ég aðeins einn af þessum fáu og
Sorg9, sjást glögglega tvenns konar gjörólíkir hugmyndaheimar. Fyrra Ijóð-
ið sýnir visst jafnvægi, bæði í huga skáldsins og sambandi þess við um-
hverfið. Það horfir á heiminn eins og óskrifað blað sem verkefni þess er
að fylla út. Tilvistin er tilgangsrík og býður upp á takmarkalausa mögu-
325