Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Page 13

Adrepur
tveggja ólokið og hvorttveggja segjanlegt og að nokkru marki skiljanlegt, ef
fyrirfram er sagt og skilið, að í skáldskap er sannleikurinn leitin að sannleikan-
um, að ekkert er fyrirfram stofnað og fast, og að þekking er ekki nema það sem
við báðir, lesari og ritari, getum ímyndað okkur. Það er ekki til önnur leið til
þess að kanna, frjálslega og með árangri, möguleikana í ólokinni mannlegri
veru okkar. Engin önnur leið til þess að afneita dauða fortíðarinnar, gera hana
viðstadda með minninu. Engin önnur leið til þess að gefa framtíðinni líf á raun-
hæfan hátt, með því að birta þrá okkar.
I sjálfu sér er það í senn farsi og glæpur, að mannsandanum skuli varnað
þessa eðlislæga og nauðsynlega athæfis í nafni blindrar en samt alviturrar, hálf-
lamaðrar en þó mannbanvænnar dogmutrúar. Salman Rushdie hefur gert sönn-
um trúaranda gott með því að ímynda á skínandi hátt þau átakaefni og þau
uppfyllingarefni sem trúarandinn færir veraldlega andanum heim. Vissulega
getur ekki annað verið en kímni sé fyrir hendi, úr því að ekki er til neitt sam-
tímamál sem getur mælt sig fram án skynjunar um tvístrunina og fleirleitnina í
því sama tungumáli. A þeim tíma þegar við skildum allt öllsömun, þá gat epík
verið til. En ekki uppspunaskáldskapurinn. Skáldsagan er einmitt í heiminn
borin af þeirri staðreynd að við skiljum ekki hvert annað lengur, vegna þess að
hið heillega og einsleita, rétta og sjálfsagða tungumál hefur liðazt í sundur. Qu-
ixote og Sanchó, Shandybræðurnir, Kareninhjónin: skáldsögurnar þeirra eru
gaman- (eða alvöru-)-leikir misskilningsefna þeirra. Komdu með heilt tungumál:
Þá drepur þú skáldsöguna, en um leið muntu reyndar líka drepa samfélagið.
Eftir það sem nú hefur gerzt með Salman Rushdie og Djöfulkunnan kveð-
skap vona ég að hver maður skilji þetta. Skáldskapur er ekki spaug. Hann er
bara tjáning menningarlegs, persónulegs og andlegs tilbreytilegleika mannkynsins.
Skáldskapurinn er boðberi fjölskauta og fjöl-menningarbundinnar veraldar
þar sem engin einstök heimspeki, engin einstök trú, engin einstök lausn getur
orðið til þess að sú stórkostlega auðlegð sem er menningararfur mannkynsins
verði sett niður utangátta og skipti ekki máli. Við eigum framtíð okkar undir
því að það sem er annarra kynstofna en okkar og fjöl-menningarlegt að eðli og
uppruna fái aukið svigrúm til tjáningar í heimi þar sem miðstöðvar valdsins eru
að flytjast til, ýmist að hrörna eða verða til.
Það sem Salman Rushdie hefur fært í formbúning er klípa, sem áður hefur
reyndar líkamazt, á ýmsum sviðum, á Vesturlöndum í skáldsögum eftir Hern-
arus, Mauriac, Camus, ekki síður en í kvikmyndum Bergmans, Fellinis og
Bunuels. Klípan er þessi: Getum við snúið okkur við og horfið inn í „það heil-
aga“ aftur? Getur trúarlund dafnað þegar hún er úr tengslum við trúarlega
kennisetningu og klerkræði? Þessar spurningar lúta að kjarna málsins þegar
rætt er um hvaða frelsis-hugmynd sem er, eins og Rannsóknardómarinn Mikli
hjá Dostojevskí vissi vel, og þær geta orðið þyngri en hlekkir frelsisins. „Lengi
lifi hlekkirnir mínir“ hrópuðu spænsku föðurlandsliðarnir sem Goya málaði,
um leið og uppreistarliðarnir frelsendur þeirra, herir Napóleons, voru að strá-
139