Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Síða 71

Orðin og efinn
og klókur á mælikvarða þeirrar stéttar sem koma skyldi. Eg held við rek-
umst á nútímamanninn í þessum skilningi í borgarsamfélögum allra tíma.
Það er líka rétt sem Sveinn Skorri gefur til kynna, að það er ákaflega erfitt
að ætla sér að segja eitthvað vitrænt um hvernig sálar- og tilfinningalíf
mannskepnunnar hefur breyst í aldanna rás. Það sem hefur breyst, og það
sem við getum rætt um í þessu sambandi, er hvernig maðurinn kemur orð-
um að því, hvort sem það er í bókmenntum eða fræðum. I bók sinni um Is-
lendingasögur bendir Steblin-Kamenskij á að rómantískar tilfinningar voru
auðvitað til á ritunartíma þeirra. En: „Ekki aðeins voru rómantískar til-
finningar taldar óalandi í frásögu, heldur skorti beinlínis hæf orð til að lýsa
þeim. Ast í rómantískum skilningi var nánar til tekið hugtak, sem var í
burðarliðnum á þeim tíma sem Islendingasögur voru skráðar."9 Það hugtak
sem með svipuðum hætti má segja að hafi verið í burðarliðnum um alda-
mótin, og tengist nútímamanninum í þeim skilningi sem orðið er notað í
bók minni, er dulvitundin (sem þó hefur verið til frá öndverðu). Það er
ekki öðru fremur efinn um orðin, heldur efinn um sjálfsvitundina sem ber
uppi svo mörg verk aldamótamódernismans; honum fylgir linnulaus könn-
un endimarka vitundar og atlaga að hinu rökræna, vísvitaða og skynsam-
lega sjálfi, þessum sjálfumglaða verði sem bægir skrímslum dulvitundar frá
dyrum meðvitundar. Stærst þeirra skrímsla var ímynd konunnar, enda
nærist dulvitundin á bælingu kynlífsins, að sögn Freuds. Og ógnvekjandi
ímynd hennar er sérlega plássfrek í verkum aldamótamódernismans.
I verkum aldamótaskáldanna evrópsku er líka oft að finna afstæðis- eða
efahyggju í siðferðilegum efnum. Og ef við spyrjum hvers konar skepna
nútímamaðurinn sé, hljótum við að viðurkenna að hann sé skepna. Hetjan í
Sulti er oft sérlega illskeytt við náunga sína, og framkoma Steins Elliða við
Diljá og sína nánustu er oftar en ekki skepnuleg. Enda hafði einn mikil-
vægasti forveri aldamótamódernismans, Nietzsche, sett sér það markmið
að losa sjálfsveru mannsins úr gamalgrónu siðferðishafti.
Þannig held ég að við verðum að nálgast upphaf módernismans meðal
annars á grundvelli hugmyndasögu. Sá módernismaskilningur sem hefur
„formræna efahyggju" sem upphaf sitt og endi, verður í mínum huga alltof
fátæklegur. Módernisminn er atlaga að realismanum í margþættum skiln-
ingi: Með honum þokast hversdagslífið úr þeirri þýðingarmiklu stöðu sem
það hafði í raunsæissögum rúmri öld fyrr, nú er firring þess til umræðu;
trúin á gildi einstaklingsins verður fyrir skakkaföllum og samhliða því
breytist öll persónusköpun, útlínur persóna verða óskýrar og söguhetjur
jafnvel án nafns; trúin á röklega framvindu sögunnar sem var svo sterk á 19.
öld verður líka að láta í minni pokann með margvíslegum afleiðingum fyrir
fléttu skáldsagna; skynsemishyggja og vísindatrú eiga ekki lengur upp á
197