Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Side 5

Ádrep
ur
Ástráður Eysteinsson
Á tali
Til varnar málefnalegri gagnrýni
Að gefnu tilefni ætla ég að hnýta hér nokkrum orðum við rannsóknir mínar á
módernisma í bókmenntum. Þær hófust árið 1980 og hafa hvað íslenskar bók-
menntir varðar einkum snúist um módernisma í sagnagerð. Nokkrir þættir
þessara rannsókna hafa birst í greinaformi í Tímariti Máls og menningar á liðn-
um árum en stærsta greinin þó í Skírni á síðasta ári og er það einkum í fram-
haldi af þeirri grein sem þetta greinarkorn er skrifað.1
„Módernismi“ hefur orðið einskonar lykilhugtak fyrir skilning á eðli nú-
tímabókmennta og hlut nýsköpunar og tilrauna innan þeirra. Módernískar
bókmenntir hafa verið mjög umdeildar og það hefur hugtakið „módernismi“
einnig verið og er afar misjafnt hvernig því er beitt við túlkun bókmennta og í
bókmenntasögu.
Eitt af því sem mér finnst athyglisvert við módernisma í íslenskum bók-
menntum er hversu skrykkjótt saga hans er. Hann berst hingað snemma í ein-
stökum ljóðum og prósaverkum en festir ekki rætur fyrr en löngu síðar, um
miðja öld í ljóðagerð (og að sumu leyti einnig í smásagnaritun) en ekki fyrr en
upp úr miðjum sjöunda áratugnum í skáldsagnagerð. Hér má því tala um
tvenns konar „upphaf". Því hefur oft verið haldið fram að með Bréfi til Láru
(1924) eftir Þórberg Þórðarson og Vefaranum mikla frá Kasmír (1927) eftir
Halldór Laxness verði tímamót í íslenskri prósaritun; þannig fjallar t.d. Helena
Kadecková um þessar bækur sem „upphafsverk" íslenskra nútímabókmennta.
Um samfellt skeið módernisma í íslenskri skáldsagnagerð er hinsvegar ekki að
ræða fyrr en upp úr miðjum sjöunda áratugnum og hafa ýmsir bent á Tómas
Jónsson metsólubók sem upphafsverk þeirrar bylgju.
Þessa „tímaskekkju“ ræði ég í áðurnefndri Skírnisgrein og af henni er hið
tvívísandi heiti greinarinnar dregið: „Fyrsta nútímaskáldsagan og módernism-
inn“. Fjalla ég þar um ofangreind þrjú prósaverk og greini hvernig Tómas Jóns-
son tekur að mörgu leyti upp þráðinn frá hinum eldri verkum en verður jafn-
framt til þess að festa í sessi nýtt viðmið, en það er mikilvægt hugtak varðandi
bókmenntasögulega hlið greinar minnar.
267