Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Page 35

Brotin heimsmynd
tveggja sjónarhorna sem hér hafa verið nefnd innra og ytra sjónarhorn, er
sjálfsmynd sögupersónunnar sífellt dregin í efa.
Þessi mismunur á sjálfsmyndinni eftir því frá hvoru sjónarhorninu er
horft er mikilvægur þáttur þeirrar heildarmyndar sem lesendur fá af Þór-
bergi unga. I textanum er óspart sýnt hvernig orð hans og gjörðir takast á.
I samhengi frásagnarinnar, þar sem á víxl er sagt frá vilja og verki, er aug-
ljóst hversu mikill munur er á því sem Þórbergur ungi heldur sjálfan sig
vera og því sem hann er í raun og veru. Með misræminu er hann gerður
skoplegur vegna þess að hann fyllir ekki út í þá mynd sem hann gerir sér af
eigin persónu. Ironían felur því í sér eins konar afhjúpun á honum, því að
með henni er komið á framfaeri þeirri vitneskju söguhöfundar að sjálfs-
mynd sögupersónunnar Þórbergs hafi falskan tón og að hann lifi í sjálfs-
blekkingu.
Sögupersónan Þórbergur er á valdi sögumannsins Þórbergs og það sem
skilur á milli þessara mælenda er mismikil yfirsýn og um leið mismikið
vald á frásagnarheildinni. Tímamismunur sögutíma og frásagnartíma þýðir
einnig mun á vitneskju og eins og áður var bent á gerir þessi munur
sögumanninum kleift að horfa á sögupersónu sína úr mikilli fjarlægð, jafn-
vel þótt hann sé að segja frá sjálfum sér.
Þetta skapar grundvöll annars konar íroníu en þeirrar sem felst í and-
stæðum verks og vilja hjá sögupersónunni; misræmi verður á milli þess sem
sagt er frá og frásagnarháttarins eða með öðrum orðum á milli
atburðarásarinnar sjálfrar og hejmsskoðunar sögutímans og túlkunar
sögumannsins á hvorutveggja. Þetta kemur fram í því sem sögumaður ým-
ist segir beint eða gefur til kynna með því hvernig hann hagar orðum sínum
og setur sögupersónur sínar á svið. Þannig getur hann að miklu leyti
stjórnað túlkun lesandans á atburðum sögunnar og skilningi hans á pers-
ónunum og gjörðum þeirra og hlutverk sögumannsins og staða útilokar
„innlifun" í atburðarásina. Sjónarmið hans og túlkun eru nefnilega aldrei
langt undan og viðhorf hans geta ekki talist bera vott um mikla samúð í
garð sögupersónunnar.
Sögumaður dregur oft athyglina að sjálfum sér og því sem hann veit en
vissi ekki þegar hann var ungur. Sem dæmi má nefna langar frásagnir af
ýmsum öðrum persónum en Þórbergi unga eða það sem hér hafa verið
nefnd innskot í sögurnar en í innskotsköflunum er oft farið langt fram úr
sögutímanum þegar sagt er frá örlögum þessa fólks. En sögumaður segir
líka ýmislegt af sjálfum sér sem sögupersóna hans gat ekki vitað eða gert
sér grein fyrir og oft er greinilegt að hann hefur allt aðra skoðun en Þór-
bergur ungi á ýmsum atriðum sagnanna. I Ofvitanum ræðir hann til dæmis
um aðdáun sína á skáldskap Einars Benediktssonar og hæðist að því sem
TMM III
297