Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Síða 36

Tímarit Máls og menningar
honum var áður heilagt: „hin rassmiklu orð í eignarfalli fleirtölu með greini
[voru] hin unaðslegasta mynd skáldskapar" (168). Hér kemur viðhorf
söguhöfundarins fram í orðanotkuninni, til dæmis því að segja orðin í
skáldskap Einars séu „rassmikil" en svo óvirðulegt orð hefði Þórbergur
yngri aldrei notað um svo háleitt efni. Sögumaðurinn bætir síðan við:
Þar á móti fór ég á mis við að finna nautn í hinni lélegu byggingu margra
kvæða hans, af þeirri afsakanlegu ástæðu, að á því atriði ljóðlistarinnar hafði
ég ekkert vit fyrr en löngu síðar. (168)
Það er ein gerð íroníu að segja eitt og meina annað, eins og sögumaður ger-
ir iðulega. I einum af fyrstu köflum Ofvitans segir hann: „Að vera eðli-
legur einstaklingur hefur verið ríkari þáttur í upplagi mínu en að eignast
mannorð. Mannorðið er pípuhattur skinhelginnar.“(19) Með þessum orð-
um og frásögninni sem fylgir á eftir er enn einu sinni bent á mótsögnina
milli orða og athafna því hvað eftir annað er sýnt að sögupersónunni Þór-
bergi er ákaflega umhugað um mannorð sitt og hann er heldur ekki laus við
skinhelgi af ýmsu tagi.
I krafti visku sinnar og reynslu getur sögumaðurinn gert grín að sakleysi
og fávisku sjálfs sín eins og hann var í fortíðinni:
Og ég var óviti, sem ekki kunni greinarmun á hverfulum bláma hins fjarlæga
fjalls og ómenguðu ljósi hinnar eilífu nálægðar. (1:39)
Orðið „óviti“ ber hér ótvírætt vitni um yfirsýn sögumanns; það er þver-
sögn við álit sögupersónunnar á sjálfri sér,7 eins og bókartitillinn Ofvitinn
lýsir best.
Sögumaðurinn lætur sér semsagt ekki nægja að segja frá þeim atvikum
sem hentu hann þegar hann var ungur, heldur getur hann einnig túlkað
hugmyndaheim sögupersónu sinnar, verk hennar og gjörðir, lagt dóm á alla
skapaða hluti og stýrt því hvers konar mynd lesandinn fær af Þórbergi
unga. A þennan hátt verður til sú sjálfsmynd sem verkin birta, í samspili
tvöfaldrar íroníu þar sem er annars vegar misræmið milli verks og vilja hjá
sögupersónunni og hins vegar að vitneskja og yfirsýn sögumannsins (og
þar með lesandans) er meiri en vitneskja þröngsýnnar sögupersónunnar.
Átök efnis og anda
í upphafi Ofvitans og þar með við upphaf sögutíma verkanna beggja, er
Þórbergur ungi í seinasta túrnum sem kokkur á skútu og hefur verið til sjós
í þrjú ár. Hann dreymir þó um annars konar líf og æðsta þrá hans er að
mennta sig til að verða lífsspekingur og fullkominn maður. Til að elta það
298