Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Side 75

Var Þórbergur ofviti í alvörunni?
frumleika, en jafnframt óvenjulegri innilokun og vanmætti til að horfast í
augu við lífið.
Sveitin þar sem Þórbergur ólst upp bætti svo ekki úr skák. Hún var ein-
hver sú afskekktasta á landinu. Fólkið varð oft sérsinna, skammsýnt og
hjátrúarfullt. Mórar og skottur voru Dallas og Derrick þar í sveit. Hjátrúna
drakk Þórbergur í sig og magnaði hana upp úr öllu valdi.
Með þetta andlega veganesti hélt hann út í heiminn. Og bjó að því alla
æfi. Hann virðist hafa verið mjög lokaður og dulur maður og tilfinningalíf
hans óþægilega þyrrkingslegt. En geðsveiflurnar minnka með árunum. Og
ekki er ólíklegt að skriftirnar hafi valdið þar mestu. Með þeim kemur hann
skipulagi á hugann, skapar reglu úr óreglu. Kannski gera það allir lista-
menn en ég held að dæmi Þórbergs sé einstaklega mikilvægt. Eftir Bréf til
Láru hverfa úr skrifum hans þessar geðveikislegu hrollvekjur. Hann verður
öruggari með sig og staðfastari. Honum líður betur.
En þröngsýnin hverfur ekki. Þórbergur var ekki víðsýnn maður nema á
einstaka sviðum. Menningaráhugi hans var furðu takmarkaður. Hann var
t.d. alveg lokaður fyrir tónlist og myndlist. Og meira að segja mörgu í bók-
menntunum. Lífsskoðun hans var ófrumleg dulspeki lærð af bókum. Að
eðlisfari var hann enginn dulhugi eins og Einar Benediktsson og þekkti því
ekki „andlega uppljómun" af eigin reynd. Þá er hann síður en svo eini Is-
lendingurinn sem sameinar trú á sósíalismann og framhaldslíf. En sennilega
sá eini á þessari öld sem trúði á skrímsli. Slík forneskja var í eðli hans og
kom m.a. fram í algerri blindni á óþægilegar staðreyndir. Þórbergur sá bara
það sem hann vildi sjá. Hann bakkaði aldrei með Stalín og Sovétríkin. Ekki
það að hann réttlætti kúgun og glæpi þar fremur en annars staðar. Hann
neitaði einfaldlega að trúa þeim. Atti vegna uppeldis og skapgerðar svo
ósköp erfitt með að horfast í augu við það sem miður fer í lífinu. Von-
brigði, sársauka og þjáningu. Og dulspekin var einmitt helsta flóttaleiðin
frá hörðum heimi. Þórbergi tókst aldrei að sigrast á sjálfum sér eins og
hann lét þó í veðri vaka. Gerði aðeins nokkurs konar samkomulag. Hann
fór að þykjast. Varð æringi og spaugari en fórnaði fyrir vikið einlægni og
hreinskilni. En af því að hann var svo mikill stílisti tókst honum að blekkja
lesendur til þessa dags. Hann væri óvenju opinskár og hlífðarlaus við sjálf-
an sig. Eins og hann segir svart á hvítu í bókarlok Ofvitans.
En það er leitun á höfundi sem fer með sjálfan sig í aðrar eins felur. I
Kompaníi við allífið segir Þórbergur:
„Eg er ein helsta persónan í öllum mínum „skáldsögum". Af því halda
sumir, að ég sé mjög egósentriskur. En það er ekki rétt. Eg get gert þetta, af
þvi að ég er lítið egósentriskur. Jú, sjáðu til, egósentriskur maður minnist yf-
337