Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Síða 106

Tímarit Mdls og menningar
einhver gæti farið að gera sér mat úr einkalífi mínu“, skrifaði hún eitt sinn
ævisöguritara sínum, sænska prófessornum Walter A. Berendsohn. Þegar
Berendsohn lét sér ekki segjast og vildi fá að vita meira og meira um æsku
skáldkonunnar skrifaði hún ákveðin: „Svo þakklát sem ég er þér, kæri
Walter, fyrir þann áhuga og djúpa skilning sem þú hefur sýnt verkum mín-
um, þá verð ég nú að ítreka svo ekkert fari milli mála að því innsta og
hinsta vil ég halda fyrir mig sjálfa."
Þegar Nelly Sachs kom til Svíþjóðar var hún 48 ára gömul. Fjöru-
tíuogátta ár sem hún sveipaði í dularhjúp. Ekki þó vegna hégómleika og
þaðan af síður ætlaði hún að eiga endurminningarnar til góða fyrir sjálfs-
ævisögu. Fordild var henni víðs fjarri. Þögnin var hennar leið til að lifa af.
Flún slapp við útrýmingarbúðirnar en varð að gjalda fyrir lífsgjöf sína með
örvæntingu og sturlun. Hún taldi að það myndi verða sér of dýrkeypt að
bera sitt „innsta og hinsta“ á torg.
Hún komst frá Berlín, ásamt móður sinni Margaretu Sachs, með síðustu
flugvélinni sem leyft var að fljúga til Stokkhólms. Það eina sem þær mæðg-
ur fengu að taka með sér var handtaska og 10 mörk í reiðufé. Þegar til
Stokkhólms kom höfðu þær samband við meðlimi í samtökum gyðinga
sem hjálpuðu þeim eftir megni. Þær fengu fyrst inni hjá sænskum penna-
vini og síðan á barnaheimili gyðinga sem rýmt hafði verið fyrir flóttafólk.
Nelly Sachs var svo smávaxin að hún átti hægt með að sofa í barnarúmi.
Að þremur mánuðum liðnum fengu mæðgurnar varanlegt húsnæði í
dimmri og ískaldri íbúðarkytru við Bergsundsstræti 23 sem var í eigu hinn-
ar gyðinglegu Warburgstofnunar. Þar bjuggu þær í sjö ár. Einn nágranna
þeirra, skáldið Sivar Arnér, hefur lýst þessum vistarverum á eftirfarandi
hátt. „Þetta er fimm hæða hús með 6 til 7 íbúðum á hverri hæð. I flestum
þeirra býr fólk sem flúið hefur nasismann. Ibúð Nelly Sachs og móður
hennar var aðeins eitt herbergi með eldhúsboru í einu horninu og fimm
fermetra vinnuaðstöðu í öðru.“
Við slíkar aðstæður varð flóttafólk um allan heim að búa. Nelly Sachs
vissi það mæta vel og var þakklát fyrir að hafa tekist að bjarga lífi móður
sinnar. En hún sjálf, skrifaði hún síðar einni vinkonu sinni, hefði kosið að
fara hvergi. Og samt hafði Gestapó handtekið hana hvað eftir annað og yf-
irheyrt hana á hrottafenginn hátt.
Hún fékkst aldrei til að skýra frá því sem gerðist við þessar yfirheyrslur
og það er ekki vitað hvers vegna hún var yfirheyrð. Aðeins á einum stað í
sjálfsævisögulegum prósa „Líf á ógnaröld" gefur hún eitthvað í skyn: „Ein-
ræðisöld. Hver skipar fyrir? Allir. Nema þeir sem liggja afvelta eins og
bjallan á dauðastundinni. Þungt fótatak og réttlætið hvíldi makindalega í
368