Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Side 45

indi að skáld væru vitur. Þetta viðhorf til
skálda og verka þeirra virðist reyndar enn
eiga marga formælendur, sem sést til
dæmis af því hvemig okkur íslendingum
er tamt að nota Islendingasögurnar og alls
kyns kveðskap sem viskubrunn. Á dögum
Platóns var þó trúlega enn nánara með
skáldskapnum og viskunni, enda aðgrein-
ing skáldskapar, sagnfræði, heimspeki og
fræða ekki fyrir löngu í garð gengin og
hafði áreiðanlega ekki náð til alls almenn-
ings. Að minnsta kosti voru þær kröfur
gerðar til skálda að þau færðu fólki í hend-
ur einhverja bitastæða visku. Eitt af því
sem fyrir Platóni vakir er að ráðast gegn
þessari trú á skáldskapinn. Þetta gerir
hann bæði með því að skora á menn að
benda á dæmi um nýtilegan vísdóm, sem
frá skáldunum sé kominn, og með því að
hefja gagnsókn, þar sem hann heldur því
ekki aðeins fram að skáldunum láist að
vera vitur, heldur séu áhrif þeirra beinlínis
háskaleg.
Inn í þetta fléttast svo tilkoma heim-
spekinnar og örlög Sókratesar. Platón var
sjálfur heimspekingur og batt gífurlegar
vonir við grein sína. Hann trúði því til
dæmis að heimspekin hefði lykilhlutverki
að gegna í þjóðfélaginu. Hún átti meðal
annars að verða öguð vísindi um gott og
illt, rétt og rangt, bæði hjá einstaklingum
og ríki. Þannig ætlaði hann heimspekinni
að vinna á sama vettvangi og skáldskap-
urinn. Hún átti að gera almennilega það
sem skáldskapurinn gerði illa.
Nú verður varla sagt að Platóni hafi
tekist það ætlunarverk sitt að setja fram
vísindin um hið góða. Hann komst þó að
ýmsum heimspekilegum niðurstöðum
sem hafa staðist tímans tönn. Ein þeirra er
sú að mikilsverður munur sé á sannfær-
ingu og skoðun annars vegar, og þekkingu
hins vegar. Munurinn liggur í því að sá
sem þekkingu hefur á einhverju efni, get-
ur fært gild rök fyrir máli sínu og enn-
fremur í því að þekking hlýtur að vera
sannleikur (annars væri hún engin þekk-
ing), en við vitum öll að hægðarleikur er
að vera sannfærður um eitthvað sem er
ósatt, þó að maður haldi auðvitað að það
sé satt ef maður er sannfærður um það.
Platóni þótti einsýnt að skáldin hefðu ekki
þekkingu í þessum skilningi áþví sem þau
töluðu um. Þetta kemur skýrt fram í Máls-
vörn Sókratesar þar sem Sókrates segir:
Ég varð þess brátt vísari um skáldin,
að þau ortu ekki af visku, heldur af
einhverri andagift og guðamóði, eins
og innblásnir spámenn eða völur, er
segja margt gott, en skilja það ekki
sjálf. Mér þótti skáldunum vera nokk-
uð líkt farið. Jafnframt varð ég þess
vísari, að vegna skáldskaparins hugð-
ust þau einnig vera hinir vitrustu menn
í öðrum greinum, en vom það ekki. (22
B-C)
Á móti þessari grein sem treystir á anda-
gift og innblástur, sem eins og allir vita
geta verið varasamir vegvísar að sann-
leikanum, vildi Platón tefla fram heim-
spekinni sem byggi yfir ígrundaðri
þekkingu, þar sem allt var bundið fast
með traustum rökum. Einnig má vera að
hann hafi fundið til einhverrar öfundar í
garð skáldanna sem fylltu leikhúsin og
fundist að hin nýju vísindi nytu ekki þeirr-
ar lýðhylli og virðingar sem þeim bæri. Sá
heimspekingur sem mest var um vert var
tekinn af lífi fyrir það eitt að þjóna heim-
spekinni af trúmennsku. Áður hafði hann
verið sýndur sem ófyrirleitinn rökflækju-
TMM 1990:1
43