Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Page 46

maður í gamanleik Aristófanesar, Skýjun-
um. Platóni kann að hafa fundist að heim-
spekin þyrfti að berjast fyrir lífi sínu, og
því væri nauðsynlegt að gera upp sakimar
við skáldin.
Viskuást og seiöandi endurómur
síbyljunnar
Við skulum nú huga að máli Platóns um
skáldskapinn frá svolítið almennara sjón-
arhomi og spyrja einfaldlega: Er eitthvert
vit í þessu hjá honum?
Þegar hefur vikið að þeirri aðfinnslu
Platóns, að með því að sýna okkur alls
kyns ósóma og illvirki smiti skáldskap-
urinn okkur, þannig að hætt sé við að við
sjálf förum að herma eftir söguhetjunum
í hugsun og jafnvel í verki. Ekki er að sjá
að þar vaki neitt dýpra fyrir Platóni en sú
hversdagslega hugsun að það kunni að
spilla fólki að heyra og sjá eitthvað ljótt.
Þetta er spumingin um það hvort við för-
um að reyna að líkja eftir Agli Skalla-
grímssyni eða James Bond, ef við lesum
sögur um þá eða sjáum þá á tjaldi. Um
þetta má endalaust deila og er endalaust
deilt. Ágætur íslenskur skáldsagnahöf-
undur sagði mér eitt sinn að hann hugsaði
sig tvisvar um áður en hann léti fólk
hoppa upp í rúm hvert hjá öðru í bókum
sínum. Ástæðan sem hann gaf var sú að
hann vildi síður ýkja um lauslæti, því
lesendur kynnu halda að svona geri fólk
yfirleitt og þess vegna ekkert því til fyrir-
stöðu að taka upp sömu hætti. Þetta og
margt annað sýnir að við erum ekki vaxin
upp úr hugmyndum Platóns um þetta efni.
Það virðist vissulega vera eitthvert vit í
því sem hann segir um þetta, en hann
miklar trúlega fyrir sér ill áhrif ljótu atrið-
anna. En mér virðist þessi aðfinnsla ekki
vera sérstaklega áhugaverð og óþarft að
eyða í hana mörgum orðum.
Þá er það kenningin um að skáldskapur-
inn sé eftirlíking eftirlíkingar, einber
sýndarveruleiki og blekking. Við fyrstu
sýn gæti manni virst sem þessi kenning
sýni enn að Platón vanmeti og misskilji
skáldskapinn fullkomlega. Skáldin reyna
ekki einfaldlega að herma eftir fólki og
atburðum, heldur leitast þau við að skapa
nýjan veruleika. Þessi lýsing Platóns
sniðgengur sköpunarhliðina á listinni,
kynni einhver að segja.
Hér hygg ég að Platón gæti svarað því
til, að þvert á móti taki hann fullt tillit til
sköpunarinnar; hann geri sér vel ljóst að
munur sé á hinum hversdagslega veru-
leika og listaverkinu og að sá munur sé
m.a. til vitnis um að listamennirnir leggi
listaverkunum eitthvað til. Hins vegar sé
það staðreynd að listaverkin hafi hinn
hversdagslega veruleika sem fyrirmynd
og nærist á honum. Viðbótin, sem sumir
kalla sköpun með sérstakri velþóknun og
gerir veruleika skáldverksins annan en
hinn hversdagslega veruleika, er öll í átt
til enn meiri blekkingar og óraunveru-
leika.
Heimspekin reynir að öðlast algilda sýn
á hlutina, skoða þá frá algildu sjónarhomi
eftir því sem það er hægt. Listin reynir
ekkert slíkt. Henni nægir að draga upp
einhverja mynd sem getur hrifið fólk.
Skáldskapur er því eins konar mælskulist,
viss tegund af áróðri. Þessi skoðun kemur
vel fram í svofelldum kafla úr tíundu bók
Ríkisins:
Á sama hátt munum við þá segja, býst
ég við, að skáldið liti hverja list með
nöfnum og lýsingum. Það hefur engan
skilning sjálft á öðru en því að líkja
44
TMM 1990:1