Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Síða 79

Ragnheiði Jónsdóttur, Margréti Jónsdótt-
ur, Sigurð Thorlacius og Gunnar M.
Magnúss. Næstu tuttugu árin eða svo voru
höfundar úr þessum hópi fremstir í flokki
í ritun vandaðra skáldverka fyrir böm og
unglinga. Þeir léðu íslenskum bamabók-
menntum tilgang og reisn. Og sameigin-
legur kostur þeirra var ekki síst sá, að þeir
tóku ævinlega afstöðu með bömunum í
verkum sínum, ólíkt mörgum öðrum höf-
undum þess tíma.
En þegar komið var fram um miðja öld
höfðu afþreyingarbókmenntirnar náð al-
gerum yfirburðum á markaðnum. Aðal-
sökudólgamir voru annars vegar fáfræði
og hins vegar gróðahyggja, en sem kunn-
ugt er þrífst það síðarnefnda vel á hinu
fyrrnefnda. Á uppgangsárunum um og
eftir síðari heimsstyrjöldina flæddi fjár-
magnið inn í íslenskt þjóðfélag, sem eftir
langvarandi kreppu og vöruskort varð nú
skyndilega eins og troðjúgra kýr sem þrá-
ir að vera mjólkuð. Margir komust þar á
gjöfulan spena, meðal annars bókaútgef-
endur, sem hófu að gefa út þýdda reyfara
fyrir böm og fullorðna í miklu ríkari mæli
en áður.
Að mínu viti hefði opinber umfjöllun og
áhugi bókmenntamanna, leikra sem
lærðra, getað orðið til þess að spoma við
þessari þróun. En engu slíku var til að
dreifa. Bamabækur voru fyrst og fremst
álitnar saklaus skemmtun og börnunum
að mestu eftirlátið gæðamatið. Menntun-
argildið var álitið felast í bóklestrinum
sjálfum, nokkum veginn án tillits til þess
hvað lesið var.
Eftir því sem reyfaraútgáfunni óx fiskur
um hrygg fór metnaðarfullum skáldverk-
um fækkandi. Omerkilegar erlendar
spennu- og ástarsögur urðu fyrirmynd æ
. . . þegar komið varfram
um miðja öld höfðu afþrey-
ingarbókmenntirnar náð
algerum yfirburðum á
markaðnum. Aðalsökudólg-
arnir voru annars vegar
fáfræði og hins vegar
gróðahyggja, en sem kunn-
ugt er þrífst það síðar-
nefnda vel á hinu
fyrrnefnda.
fleiri íslenskra bama- og unglingabóka,
og helsta mótvægið við þá flatneskju var
önnur flatneskja, síst betri: siðbætandi
sögur, gjaman með trúarlegu yfirbragði,
sem höfðu þann megintilgang að þröngva
börnunum til undirgefni við vald fullorð-
inna og hefðbundið gildismat. Þessir tveir
meginstraumar eru mjög áberandi allt
fram til 1970.
Uppúr 1970 verða nokkur þáttaskil í
íslenskri bamabókmenntasögu. Sú rót-
tæka þjóðfélagsumræða sem þá átti sér
stað hratt meðal annars af stað margvís-
legri umfjöllun um málefni bama, ekki
síst menningaruppeldi þeirra. Fyrsta
skipulega bamabókmenntaumræðan á Is-
landi var hafin. Frumkvæðið kom einkum
frá róttækum menntakonum, sem settu
bamabókmenntir undir smásjá jafnréttis-
baráttunnar og gagnrýndu harkalega þá
meðvituðu og ómeðvituðu innrætingu
sem þar fór fram. Bókmenntagagnrýni
rauðsokka kom að vísu ýmsum fyrir sjón-
ir sem einstrengingsleg krafa um nýja teg-
TMM 1990:1
77