Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Side 80

mannlega. Popper ræðst gegn þeim Kirk og
Raven og þeirra líkum fyrir skynsemislausa
smásmygli sem sér ekkert stórt og fagurt í
kenningum höfunda eins og Anaxímandr-
osar eða Herakleitosar. Kirk hefur svarað
fyrir sig, og fengið heldur harða kveðju frá
Popper á móti.8
Ég vil ekki taka afstöðu í þessum deilum,
því að mér virðist augljóst að báðir deilu-
aðilar hafi á réttu að standa svo langt sem
sjónarmið þeirra ná. Nákvæmnislærdóm-
inn verðum við að hafa og hann sem allra
beztan, en þegar hann er fenginn er annað
eftir: að sjá það sem er stórt og fagurt í
viðfangsefninu. Og til þess hrekkur hin
smásæja fræðimennska engan veginn
hvemig sem hún er toguð og teygð. Til þess
þarf andríki eins og það sem Popper hefur
til að bera, eða þó ekki sé nema sérvizku
eins og Heidegger hefur meira en nóg af.
Nú er ég því miður enginn maður til þess
gagnvart Anaxímandrosi að fara í föt þeirra
Heideggers og Poppers um andríki eða sér-
vizku. En mig langar samt til að reyna að
líta á hann í dálítið öðru ljósi en til dæmis
Kirk og Raven gera, og gert er líka í þremur
íslenzkum ritum þar sem hann kemur við
sögu: í Sögu mannsandans eftir Ágúst H.
Bjarnason, Heimsmynd á hverfanda hveli
eftir Þorstein Vilhjálmsson og ritgerðinni
„Fmmherjar grískrar heimspeki“ eftir Pat-
riciu Curd og Eyjólf Kjalar Emilsson í nýrri
bók sem heitir Grikkland ár og síð.9 Af
þessum íslenzku ritum er aðeins hið síðast-
nefnda samið í nafni nútíma fræðimennsku.
Þeir Ágúst og Þorsteinn eru ekki sérfræð-
ingar í frumherjunum þótt kaflar þeirra um
þá séu raunar alveg ágætir svo langt sem
þeir ná.
III
Anaxímandros átti sér aðeins einn fyrir-
rennara í sögu heimspekinnar og vísind-
anna svo vitað sé, Þales í Míletos sem sumir
segja að hafi verið kennari hans. Aðrir segja
að það sé ekkert að marka þá sögn, og ekki
hina heldur að Anaxímenes hafi verið nem-
andi Anaxímandrosar. Um Þales vitum við
ósköp lítið. Hann er sagður hafa kennt að
vatn væri upphaf eða jafnvel frumefni allra
hluta. Hvers vegna skyldi hann hafa haldið
þessu fram? Það vitum við ekki. Kannski
vegna þess að hann hafi tekið eftir því að
vatn getur breytzt í stóra jurt — það gerist
fyrir augunum á okkur í hverri dagstofu þar
sem blóm vaxa í pottum — og hvers vegna
skyldi vatn þá ekki breytast í hvað annað
sem er? Svo á hann að hafa haldið því fram
að jörðin væri kringla sem flyti á vatni.
Hann á að hafa sagt fyrir um sólmyrkva, og
svo er okkur hermt að hann hafi fórnað uxa
fyrir sönnun sem hann fann á setningu í
flatarmálsfræði, þeirri að hom innritað í
hálfhring sé rétt hom.l()
Mér hefur af einhverjum ástæðum alltaf
þótt síðasti vitnisburðurinn vera merkileg-
astur.11 Flestum þykir hann merkilegur fyr-
ir að nefna flatarmálsfræði, og tengja hann
þá við þann fróðleik úr öðmm heimildum
að Þales hafi fært flatarmálsfræðina til
Grikklands frá Egyptalandi. Mér þótti
hann á hinn bóginn lengi vel vera umhugs-
unarverðastur fyrir fórnina þótt ég hafi eng-
an höfund lesið sem veiti henni neina
athygli: það viðhorf til lífsins að uppgötvun
í flatarmálsfræði beri að þakka með stórri
fórn. Hvað mundu margir lesenda minna
vera til í að fóma bílnum sínum fyrir slíka
uppgötvun? En svo skipti ég um skoðun.
Nú þykist ég sjá að merkilegasta orðið í
78
TMM 1991:4