Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Blaðsíða 18

Hleypir skeiði hörðu
halur yfir ísa,
glymja jám við jörðu,
jakar í spori rísa.2
Takturinn er hraður og hörkulegur, tvíliðir
eru ráðandi. Skeið hestsins er endurskapað
í hrynjandi fyrstu þriggja erindanna.
Hljóm-list málsins er löðuð fram og nýtt til
hins ýtrasta, fyrst í hörðum hljómi áherslu-
atkvæða fyrri hlutans: „hleypir“, „hörðu“,
„jám“, ,jörðu“ en þó enn meira í seinni
hluta erindisins þar sem skáldið endurskap-
ar más dýrsins og vindhviðurnar sem þjóta
í faxi þess með því að nota önghljóðið [sj
tvisvar í hverri línu:
Hátt slær nösum hvæstum
hestur í veðri geystu.
Gjósta af hjalla hæstum
hvín í faxi reistu.
Sviðsetningin heldur áfram og verður æ
stílfærðari: það er rof í skýjabakkanum og
ein stjama starir á „mannsins för“ eins og
brostið auga. Niðri á jörðinni er annað rof,
vök á dýi. Þar er annað auga sem starir.
Hvers auga er það? Er það auga jarðarinnar,
auga undirdjúpanna, auga dauðans? Þetta
auga er hins vegar ekki brostið, heldur vakir
það „vel, þótt aðrir sofi“.
Myndin skapar sterkan óhugnað vegna
þess að í henni eru hefðbundnar myndir,
eins og „auga guðs“, teknar og gefið nýtt,
umsnúið, guðlaust innihald. Auga guðs
vakir ekki yfir mönnunum, það er brostið.
Auga undirdjúpanna vakir hins vegar undir
för mannsins.
Allt er jafn ótryggt í þessari mynd; „jakar
í spori rísa“, himinninn opnast, jörðin opn-
ast, yfirborðið er brostið. Með yfirborðinu
bresta mikilvægustu viðmiðanir mannsins
um það hvað sé inni og hvað úti, hvað sé
fyrir neðan og hvað fyrir ofan.
í þriðja erindinu er þessari martröð fram
haldið með enn meiri umsnúningi eða fram-
andgervingu á náttúrunni sem enn var í
augum flestra Islendinga sköpunarverk
Guðs. Annars vegar við stökkvandi hestinn
eru Héraðsvötn „í klaka kropin“, á milli
þess að vera yfirborð og djúp, hins vegar
eru fjöllin, sprungin og gapandi, bæði yfir-
borð og djúp, og þau senda örvæntingu
mannsins aftur til hans í tilfinningalausu
bergmáli hófaskellanna sem segja: „Dæmd-
ur maður ríður.“
Okkur er ljóst eftir þennan magnaða, stíl-
færða inngang að þjóðsagan um hvarf séra
Odds frá Miklabæ er aðeins efni eða tilefni
til að fjalla um menningar- og sálfræðilegar
afstæður sem varða ekki aðeins séra Odd,
heldur tilvist mannsins á jörðunni eða
„mannsins för“ og tilgang eða merkingu
hennar yfirleitt. Oft hafði slíkra spuminga
verið spurt áður, en margt hjálpaðist að við
að gera tilvistarkreppu ungs fólks undir lok
síðustu aldar angistarfyllri en áður hafði
sést í bókmenntum einnar kynslóðar á ís-
landi. Nútíminn var að ríða í hlað.
Níetzsche
Ahrifa Friedrichs Nietzsche gætti mjög í
bókmenntaumræðu á Norðurlöndum undir
lok aldarinnar. Oft einkenndist sú umræða
minna af því sem Nietzsche hafði skrifað,
en því sem menn héldu að hann hefði
skrifað.3 Georg Brandes hafði hins vegar
lesið Nietzsche og varð einn af þeim fyrstu
til að hylla hann í frægum fyrirlestrum sem
haldnir voru í Kaupmannahöfn í apríl og
maí 1888. Nokkrir íslenskir Hafnarstúdent-
16
TMM 1991:4