Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Blaðsíða 9

Ijóðskáld okkar inn á mjög vandratað ein-
stigi.
Það er með öðrum orðum hægt að benda
nokkuð örugglega á skýr höfundareinkenni
Einars Benediktssonar og eiginlega þarfn-
ast þau mál ekki frekari umræðu. Öðru máli
gegnir hins vegar um hugmyndaheim
kvæðanna, heimspekina og í eftirfarandi
hugleiðingum langar mig til þess að kanna
örlítið nánar þá miklu vitsmuni sem menn
hafa deilt um hvort þar sé að finna, hvers
eðlis þeir séu og hvaðan fengnir. F»að er rétt
að ítreka það að hér fara ekki fullhugsaðar
kenningar, heldur einungis vangaveltur um
fáein atriði hinnar vægast sagt afar mót-
sagnakenndu heimspeki sem birtist okkur í
kvæðum Einars Benediktssonar.
Spekingurinn meö barnshjartaö
Til þess að freista þess að varpa einhverju
ljósi á þennan fljótt á litið sérkennilega
hugmyndaheim kvæða Einars er nauðsyn-
legt að átta sig á þeim tíma sem hann er uppi
og stöðu hans í íslenskri ljóðagerð. Þar
stöndum við frammi fyrir þeirri staðreynd
að Einar Benediktsson er eiginlega stak-
steinn í íslenskri ljóðsögu, hann á sér hvorki
augljósa fyrirrennara né sporgöngumenn.
Þar koma auðvitað til þessi skýru höfund-
areinkenni og áðurnefnd huglægni, en einn-
ig má rekja þetta til hugmyndalegra þátta
kvæðanna. Þetta er merkileg staðreynd og
verð íhugunar. Kristján Karlsson, skáld og
bókmenntafræðingur hefur minnst á þessa
sérstöðu Einars, en nefnt nokkuð óvænt
fyrirrennara „sem aldrei verður sniðgeng-
inn þegar vér íhugum hugmyndaheim og
myndmál Einars. Sá maður er Björn Gunn-
laugsson.“5
Ég notaði orðin „nokkuð óvænt“ vegna
þess að Bjöm Gunnlaugsson er ekki fyrst
og fremst þekktur í okkar sögu sem skáld,
heldur sem stjömuspekingur og stærð-
fræðikennari á Bessastöðum. Þó orti hann
þann fræga bálk Njólu, heimspekilegan
flokk þar sem reynt er að fella saman vís-
indi og guðstrú í eina heimsmynd og finna
tilgang sköpunarinnar eða alheimsáformið,
eins og hann kallar það. Njóla naut tals-
verðra vinsælda meðal alþýðu, og eitt al-
þýðuskáldið sneri því upp á Njólu að allir
vildu hana kveðið hafa. Minni hylli naut
hún meðal menntamanna, þó ekki megi
draga of miklar ályktanir af fremur háðug-
legum orðum Benedikts Gröndals um
þennan kveðskap, sem hann nefnir hálf-
mystíska alheimsdrauma og segir að Njóla
sé ómerkileg að innihaldi og smekklaus að
formi, enda hafi Bjöm ekki verið annað en
mathematicus, eða eins og Benedikt segir:
„öll hans heimspeki var tóm mathematik".6
Að öðm leyti talar Benedikt vel um spek-
inginn með bamshjartað, eins og Bjöm var
kallaður, hann hafi kennt sér að þekkja
stjömumar en þar fyrir utan hafí öll kennsla
Bjöms verið ónýt.
Þrátt fyrir sjálfsagða fyrirvara gagnvart
Gröndal, þá er sagt að oft ratist kjöftugum
satt orð á munn. Að mínu mati nægir að lesa
sjálfan skáldskap Björns til þess að sann-
færast um réttmæti ályktana Gröndals, en
hér má einnig minnast á eitt skrif hans um
skáldskap sem staðfestir þær. A Lands-
bókasafninu er varðveitt óprentað handrit,
drög að grein þar sem Bjöm bregst mjög
heiftúðlega við kvæði fyrrverandi nemanda
síns, Jónasar Hallgrímssonar, Móðurást. 7
Það kvæði á sér þá alkunnu forsögu að
Jónas yrkir þar upp í kennsluskyni þýðingu
góðs vinar Bjöms, séra Áma Helgasonar í
Görðum, á norsku kvæði, „Betlersken pá
TMM 1991:4
7