Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Blaðsíða 89

heldur vera náttúrlegt eða yfimáttúrlegt?
Hvort er sálin hjá Platóni yfirleitt náttúrlegt
afl eða yfimáttúrlegt? Við þessum spum-
ingum em engin vitleg svör. Fræðimennim-
ir ganga bara að því vísu í einhverri vitleysu
að úr því að frumherjamir voru heimspek-
ingar en ekki prestar þá hljóti þeir að hafa
verið náttúruhyggjumenn eða veraldar-
hyggjumenn. Þessir fræðimenn mættu
gjarnan hugleiða að Descartes var einn
helzti höfundur nútímavísinda og rammur
rökhyggjumaður í flestum skilningi án þess
að hann hefði neitt að athuga við yfimátt-
úrlega hluti eins og Guð og sálina. Hvers
vegna gæti ekki gegnt sama máli um Míl-
etosmenn?
Það örlar sums staðar á þeirri hugsun til
vamar hleypidómnum um náttúmhyggju
frumherjanna að samanburður á hug-
myndaheimi þeirra og hugmyndaheimi
grískrar goðafræði leiði í ljós að þeir hafi
aðeins trúað á náttúrleg öfl en goðafræðin
auðvitað á yfimáttúrleg.34 En það er því
miður ekkert annað en einn hleypidómur-
inn frá að slíkur samanburður á heimspeki
og goðafræði eigi rétt á sér. Hver segir að
grísk goðafræði hafí verið til þess gerð að
gefa skýringar á rás viðburðanna í náttúr-
unni, eins og breytingu olíu í eld eða vatns
í blóm? Það em að vísu til þær kenningar
um goðafræði að hún sé fmmstæð tilraun
til vísindaiðkana, en þær eru fjarri því að
vera sjálfgefnar, og þær em ekki einu sinni
ýkja skynsamlegar þegar að er gáð. Það
er ástæðulaust að rökræða þær hér í einstök-
um atriðum. Lesandinn sér í hendi sér
hversu tortryggilegar þær em ef hann hug-
leiðir nærtækari hluti eins og íslenzkar
þjóðsögur af álfum, draugum og tröllum.
Ekki eru þær sögur til þess gerðar að skýra
rás náttúrunnar að neinu leyti. Fjöldinn all-
ur af íslenzkum bömum er alinn upp við
slíkar sögur til þessa dags. Er hætta á að þær
rugli börnin í ríminu þegar þau fara að læra
náttúmfræði í skóla? Nei, auðvitað ekki.
Mundi það breyta miklu ef bömin tryðu
sögunum? Það er næsta hæpið. Og það
kann vel að vera að megnið af grískri goða-
fræði hafi verið alveg sama eðlis að þessu
leyti. Að minnsta kosti hefur enginn leyfi til
að ganga að hinu gagnstæða vísu sem sjálf-
sögðum hlut.
Hinn frægi fornfræðingur og heimspek-
ingur Gregory Vlastos hefur skrifað dálítið
til vamar þeirri skoðun að frumherjar heim-
spekinnar hafi verið náttúruhyggjumenn.
Eins og hans er von og vísa hefur hann
ágætt dæmi til marks um þetta. Eitt hugð-
arefni hinna elztu heimspekinga voru
myrkvar á tungli og sól. Þales á að hafa sagt
fyrir um sólmyrkva fyrstur Grikkja, hvem-
ig sem hann fór að því, og Anaxímandros
varpaði fram stjarnfræðilegri skýringu á
myrkvum eins og eftirmenn hans áttu eftir
að gera með ýmsu móti þar til Anaxagóras
fann réttu skýringuna á fimmtu öld. Nú eru
myrkvar auðvitað teikn á himni sem freist-
andi er að eigna æðri máttarvöldum, og það
er auðleikið fyrir Vlastos að tína til marg-
vísleg dæmi úr grískum bókmenntum til
marks um þá skoðun. Svo að hér höfum við
greinilega andstæðu náttúrlegrar og yfír-
náttúrlegrar skýringar.36 Ég ætla ekki að
fjalla um þessa andstæðu að þessu sinni þótt
hún sé vel þess verð. En jafnvel þótt við
kyngjum öllu sem Vlastos hefur að segja
um hana þá breytir það litlu eða engu um
náttúruhyggjukenninguna í heild. Því hvers
vegna skyldi það sem gildir um kenningu
um sólmyrkva gilda líka um kenningar um
svif jarðarinnar í miðju tómi, upphaf efnis-
legra hluta í óefnislegu afli eða uppruna
TMM 1991:4
87