Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Blaðsíða 82

ar um jörðina býður því heim sem nú heitir
vítaruna.
Sú saga lifir á Harvardháskóla að seint á
síðustu öld hafi William James verið að
halda þar fyrirlestra fyrir almenning um
heimspeki, og í einum þeirra hafi hann ver-
ið að útlista vítarunurök eins og þau að Guð
geti ekki talizt skapari heimsins á þeim
forsendum að einhver hljóti að hafa skapað
heiminn, vegna þess að svarið „Guð“ við
spurningunni „Hver skapaði heiminn?“
kalli á spuminguna „Hver skapaði Guð?“
og þannig áfram endalaust. James bar þessa
röð af sköpumm saman við indverska sögn
um að jörðin hvíldi á baki fjögurra fíla sem
aftur stæðu á baki risavaxinnar skjaldböku
og skjaldbakan á ég man ekki hverju, og
þannig áfram endalaust. Þá á gömul frú í
salnum að hafa rétt upp höndina og sagt:
„Prófessorinn hefur á röngu að standa. Ver-
öldin er byggð á bjargi.“ James spurði: „A
hverju stendur þá bjargið?" Gamla frúin
18
svaraði: „Bjargið nær alla leið niður.“
Nú er afskaplega freistandi að geta sér
þess til að Anaxímandros hafi komið auga
á vítarununa sem kenning Þalesar — og
goðafræðinnar ef út í það er farið — kallaði
á. Ef jörðin þarf vatn til að hvíla á þá þarf
vatnið eitthvað annað eins og hafsbotninn,
og hafsbotninn síðan eitthvað enn annað og
þannig áfram endalaust. Aristóteles fermeð
það sem fullkomlega sjálfsagðan hlut að
kenning Þalesar veki þennan vanda, og
hvers vegna skyldi Anaxímandros ekki
hafa orðið fyrstur til að koma auga á þennan
sjálfsagða hlut?
Við höfum ágæta ástæðu til að eigna An-
axímandrosi þessa hugsun. Hugsunin er
ekki bara góð og gild röksemd gegn kenn-
ingu Þalesar, og þar með ástæða til að hafna
þessari kenningu og setja aðra í staðinn,
heldur erhún líka stofn í röksemd fyrirnýrri
kenningu. Því það er auðvitað sama hvaða
stoð við setjum í staðinn fyrir vatnið: við
fáum alltaf vítarunu. Þess vegna hefur jörð-
in yfirhöfuð alls enga stoð. Hún svífur í
lausu lofti.
Við þessa hugsun bætir Anaxímandros
svo merkilegri athugun. Hann spyr hvers
vegna jörðin falli ekki úr því að ekkert
heldur henni uppi. Svarið er að hún sé í
miðju geimsins og hafi þar með enga
ástæðu til að falla til einnar áttar fremur en
annarrar. A þessu svari eru margar hliðar.
Ein er sú að hér virðist búa að baki sú
hugsun að upp og niður séu afstæðar hug-
myndir en ekki algildar. Þegar yfirborði
jarðar sleppir er ekkert til sem heitir upp og
niður, hvað þá alla leið niður eins og hjá
gömlu frúnni á Harvard. Þetta er merkilegt
atriði meðal annars vegna þess að hug-
myndir um afstæði og algildi áttu eftir að
leika mikið hlutverk í grískri heimspeki
eftir daga Anaxímandrosar, til dæmis hjá
Herakleitosi, Demókrítosi og Platóni, auk
þess sem þær eru fyrirferðarmiklar á okkar
dögum bæði í hinni háfleygustu eðlisfræði
og í hversdagslegustu hugmyndum okkar
um gott og illt og rétt og rangt. Annað er að
hér er komin hugmynd um kerfi himin-
hnatta í náttúrlegu jafnvægi. Popper tekur
mikið upp í sig um hana og segir að hér sé
heimskerfi Newtons að fæðast og lastar
Aristóteles fyrir vanskilning á henni.20 Hið
þriðja er að hér höfum við vísi að lögmáli
hinnar einhlítu ástæðu eins og það heitir í
heimspeki síðari alda, og þar með að hug-
myndum okkar um orsakalögmál. Allar
þessar hugmyndir valda því að við getum
sagt með góðri samvizku að Anaxímandros
sé hinn sanni upphafsmaður eðlisfræðinnar
auk stjömufræðinnar.
80
TMM 1991:4