Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Side 83

IV
Næst skulum við hyggja í stuttu máli að
þeirri kenningu Anaxímandrosar sem hann
var kannski frægastur fyrir í fomöld, kenn-
ingunni um apeiron eða ómælið. Þales
kenndi að upphaf, afl eða efni allra hluta
væri vatn, og eftirmaður Anaxímandrosar
Anaxímenes hélt fram loftinu. Með tilliti til
þessara kenninga um vatn og loft hefði mátt
búast við að Anaxímandros héldi fram ann-
aðhvort eldi eða jörð úr því að hann þurfti
endilega að vera öðmvísi en hinir tveir. En
hann tekur kost af allt öðm tæi og nefnir til
svo órætt afl eða efni að menn deila um það
til þessa dags jafnvel hvað orðið „apeirori*
merkir hjá honum, og þá náttúrlega ekki
síður hver hugsunin hafi verið í kenning-
unni í heild."1 í hversdagslegri grísku
merkja orðin „to apeirori* nánast „hið óaf-
markaða“ eða „hið ótakmarkaða", með
þeim afleiðingum að Aristóteles lagði það
að jöfnu við óendanleikann eins og fram er
komið.22
Nú gæti ég reynt að veita yfirlit yfir ólíkar
kenningar fræðimanna um eðli ómælisins,
og síðan að taka afstöðu til þeirra með
hæfilegum tilburðum. En ég vil heldur
reyna að nálgast efnið úr annarri átt. Við
höfum séð á kenningu Anaxímandrosar um
jörðina að það má líta á hann sem rökvís-
legan hugsuð með afbrigðum, hvort heldur
hann er að gagnrýna hugmyndir kennara
síns eða setja fram nýja kenningu í þeirra
stað. Og hann er róttækur hugsuður líka:
það er ekki nóg með að hann hafni einni
stoð undir jörðina heldur sér hann að það er
ekkert vit í hugmyndum um neinar stoðir.
Burt með þær allar, þó svo það kosti jafn
djarfa tilgátu og þá að jörðin, með fjöllum
sínum og höfum, svífi eins og fugl eða fis.
Hann hugsar bara upp nýstárlegar hug-
myndir og jafnvel lögmál um ástæður til
falls og jafnvægi kerfa til að styrkja tilgát-
una frekar.
Nú skulum við láta hann fara að með
áþekkum hætti gagnvart hugmyndum um
upptök alls, um frumafl eða frumefni allra
hluta. Segjum að Þales hafi trúað því að
vatn sé efnið í öllum hlutum eins og það er
bersýnilega efnið í að minnsta kosti sumum
jurtum. Þá verður vatn að geta tekið á sig
eiginleika allra hluta, til að mynda elds. En
það virðist fráieitt: eldur og vatn eru ósam-
rýmanlegar andstæður. Blautur eldur og
logandi vatn eru ekki til og jafnvel óhugs-
andi. Svo að ef til er eitthvert eitt frumefni
þá verður það að vera eitthvað annað en
vatn, og eitthvað annað en eldur ef út í það
er farið. En hvað? Loftið, eins og hjá Anaxí-
menesi? Getur það ekki verið bæði blautt
og logandi? Kannski. En getur það þá verið
fast frekar en laust í sér þannig að grjót sé í
rauninni loft eða orðið til af lofti?
Gagnvart slíkum spumingum virðist mér
freistandi að hugsa sér að Anaxímandros
hafi leikið næstum sama leikinn og hann lék
gagnvart stoðum jarðarinnar. Hann hafn-
aði þeim ekki vegna þess að þær væm ekki
nógu traustar, eða hugmyndimar um þær
ekki nógu skýrar. Hann hafnaði þeim sem
stoðum en ekki sem ófullnægjandi stoðum.
Grikkir kunnu ágæt skil á byggingum og
siglingum eins og allir vita. Hversdagsleg
reynsla af byggingu húsa og siglingu skipa
virðist segja skýrt og skorinort að ekkert
hangi uppi án stoða. En samt hafnaði An-
axímandros sjálfri hugmyndinni um stoð.
Og með áþekkum hætti virðist hann geta
farið að hugmyndinni um efnislegt upphaf
hlutanna. Hann hefur það fyrir sér að efnis-
legir hlutir hafa allir andstæða eiginleika,
TMM 1991:4
81