Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Qupperneq 88

Þorsteinn Vilhjálmsson skrifar ágætt mál
um frumherjana í hinu mikla riti sínu
Heimsmynd á hverfanda hveli. Þar segir á
einum stað:
Veigamesta framlag Míletos-skólans til
vísinda og fræða er yfirleitt talið vera fólgið
í skynsemishyggjunni eða skynsemistrúnni
sem birtist í þessum hugmyndum: Þar er
hvergi vísað til guða eða annarra yfimátt-
úrlegra afla til að útskýra neitt af því sem
32
við er að fást.
Það er alveg rétt hjá Þorsteini að þetta er
það sem yfirleitt er talið, og það er meira að
segja ein uppistaðan í ritgerð Patriciu Kenig
Curd og Eyjólfs Kjalars Emilssonar um
frumherjana í Grikkland ár og síð. Allt um
það þykir mér þetta bæði óskynsamleg og
flatneskjuleg skoðun. Menn mega ekki
halda að hún sé vitund betur undirbyggð en
til að mynda leikur Poppers að efninu. Hún
er alveg sama eðlis: fyrirframskoðun þeirra
sem halda henni fram, sem síðan er höfð að
leiðarljósi við útleggingu heimildanna.
Samt er auðvitað munur. Einn er sá að þessi
skoðun er andlaus og leiðinleg en skoðun
Poppers andrík og skemmtileg.
Þorsteinn Vilhjálmsson notar orðin
„skynsemishyggja“ og „skynsemistrú" um
þá trú að allir hlutir eigi sér náttúrlegar en
ekki yfimáttúrlegar skýringar. Þetta er
kunnugleg notkun á orðunum, og samsvar-
andi orðum í útlendum málum, og það er
ekkert við hana að athuga. Þetta er til dæmis
sú notkun orðsins „skynsemistrú“ sem hef-
ur lengi verið algengust í rökræðum um
trúmál og guðfræði á Vesturlöndum. En
þetta er auðvitað bara ein notkun orðsins.
Orðin „skynsemishyggja" og „rökhyggja“
eru líka heiti á heimspekilegum kenningum
höfunda eins og þeirra Spinoza og Leibniz,
og sömu orð eru líka nöfn á trú fólks eins
og Voltaires á mátt skynseminnar eða upp-
lýsingarinnar í veröldinni, en þessi trú er
alveg óháð heimspekilegri rökhyggju enda
var til dæmis Voltaire staðfastur raun-
hyggjumaður en ekki rökhyggjumaður í
heimspekilegum skilningi.33 Og orðin tvö
eru nöfn á mörgu öðru. Stundum er hand-
hægt að hafa sérstök orð um „skynsemis-
trú“ í skilningi Þorsteins Vilhjálmssonar á
orðinu í setningunum sem ég hafði eftir
honum. Þá eru nærtækust orðin „náttúru-
hyggja“ og „veraldarhyggja".
Náttúruhyggja eða veraldarhyggja er
voldugt afl í hugmyndasögu 19du og 20stu
aldar. Fyrsti heimspekingur sögunnar sem
við getum sagt að hafi verið útfarinn nátt-
úruhyggjumaður var David Hume á 18du
öld. Hann var að sjálfsögðu jafnframt
rammur trúleysingi eins og sumir samtíðar-
manna hans, einkum á Frakklandi. Af stym-
um sem stóð í kringum þessa karla spratt
svo mikill ágreiningur milli náttúmhyggju
vísindanna annars vegar og handanheima-
sjónarmiða trúarinnar hins vegar, eða bara
milli trúar og vísinda eins og oft er sagt.
Þessi árekstur er löngu orðinn að klisju í
hugmyndasögu síðustu tíma. Og það er
þessi klisja sem býr að baki þeirri hugsun
að fmmherjar grískrar heimspeki, og þar
með allra vísinda síðari tíma, hafi fyrst og
fremst verið náttúruhyggjumenn sem ekki
trúðu á yfimáttúrlegar skýringar.
En þetta er bara sleggjudómur. Við vitum
ekki til að frumherjamir í Míletos hafi gert
neinn greinarmun á náttúrlegum og yfir-
náttúrlegum öflum. Og ef þeir hefðu gert
hann er aldrei að vita nema til dæmis Anaxí-
mandros hefði sagt að ómælið væri einmitt
yfimáttúrlegt afl en ekki náttúrlegt. Hvort
skyldi lífsaflið í mótvægisrökum Platóns
86
TMM 1991:4