Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Side 10

JÓN PROPPÉ
að slíkt sé nefnt í samhengi við dyggðir og í sömu andrá og hugtökin heiðar-
leiki, hreinskilni, jákvæðni, traust og dugnaður. Síðarnefndu orðin virðast af
allt öðrum toga og samrýmast betur þeim hugmyndum sem flestir gera sér
um dyggðir, að dyggð sé eitthvað sem maður getur ræktað með sér, persónu-
eiginleiki eða árangur ögunar, íhugunar og góðs lífernis. Aftur á móti ræður
því enginn sjálfur inn í hvaða fjölskyldu hann fæðist.
Dyggðafræði eru ein elsta grein vestrænnar heimspeki og voru eitt af
helstu viðfangsefnum hennar allt frá því fyrir daga Sókratesar og fram á
sautjándu öld þegar hollenski heimspekingurinn Hugo Grotius (1583-
1645) og fleiri fóru að reyna að festa siðferði í náttúruleg og rökræn lögmál.
Eftir það tóku flestir heimspekingar rökræna afstöðu til siðfræðinnar - eink-
um undir áhrifum frá Kant (1724-1804) - allt þar til á tuttugustu öld að Max
Scheler (1874-1928) gaf út bók sína Der Formalismus in der Ethik und die
materiale Wertethik á árunum 1913 til 1916. Á síðari hluta aldarinnar tóku
fleiri heimspekingar að fást við dyggðafræði og gengu þau þar fremst Eliza-
beth Anscombe, Philippa Foot og Alasdair Maclntyre. Nú um stundir eru
dyggðir aftur orðnar eitt algengasta umræðuefni siðfræðinga.
Skilningur manna á dyggðum hefur að vonum breyst mikið gegnum tíð-
ina. Maclntyre rekur nokkur stig í þeirri þróun og byrjar á dyggðaskilningi
hetjusamfélaga, samfélags Grikkja á hetjuöld, íra fyrir kristni og íslendinga á
söguöld.2 1 slíkum samfélögum tengjast dyggðir þeim skyldum sem ættar-
samfélagið leggur mönnum á herðar og endurspeglast það til dæmis í því að
á íslenskri tungu má tákna bæði skuldbindingar og skyldleika með einu orði:
Skyldur. Sjálfsmynd fólks mótast fyrst og fremst af samfélagsstöðu þess og
þær dyggðir sem mest um varðar - að minnsta kosti þar sem karlmenn eru
annars vegar - eru þær sem gera manni kleiff að framfylgja skyldum sínum. I
Ilíonskviðu eru líkamlegur styrkur, hugrekki og gáfur nefndar meðal dyggða
og í Ódysseifskviðu er auður talinn til dyggða.
Eftir því sem samfélögin breytast, breytast líka hugmyndir manna um
dyggðir. í Aþenu á fjórðu öld f.Kr. er ekki lengur lögð áhersla á líkamlega
hreysti og hugrekki, heldur meta menn meira visku og vináttu og aðrar þær
dyggðir sem gagnast háþróuðu og tiltölulega friðsælu borgarsamfélagi.
Heimspekingar hófust líka handa við að greina dyggðirnar og eru verk
Aristótelesar (384-322 f.Kr.) helsta afrekið á því sviði. Hann lýsir því svo í
Siðfræði Nikómakosar að hver dyggð sé meðalvegur milli tveggja lasta.
Þannig er hugrekki sú dyggð að láta ekki bugast af ótta og sá sem er hræddur
er kallaður huglaus og það er löstur. En ef maður gengur of langt og er algjör-
lega óttalaus er það kallað fífldirfska sem er líka löstur. Dyggðin hugrekki er
þannig millivegur milli tveggja lasta: Hugleysis og fífldirfsku. Á þennan hátt
8
www.malogmenning.is
TMM 2000:2