Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Qupperneq 55

DYGÐIR ÍSLENDINGA
tímabilið frá landnámi til siðaskipta miðaldir (tnedium ævum) því það hug-
tak var búið til af ítölskum húmanistum seint á fimmtándu öld til þess að
marka það tímabil lægðar í evrópskri menningu sem talið var þá hafa staðið
frá falli vestrómverska ríkisins á fimmtu öld og fram til þeirrar „endurfæð-
ingar“ (rinascimento) sem þeir sjálfir töldu sig standa fyrir. íslendingar litu
hinsvegar á þetta tímabil sem sína glæstu „fornöld“, auk þess sem lífshættir
og hugarheimur íslenskrar alþýðu héldust að miklu leyti óbreytt allar götur
fr am á nítjándu öld, þótt hin menntaða yfirstétt hafi náttúrlega í ríkara mæli
en alþýðan tekið þátt í þeim „nútíma“ sem var að gerast á meginlandinu.
Islenskir alþýðumenn þýddu og frumsömdu mikinn fjölda fornmanna-,
riddara- og ýkjusagna eftir siðaskiptin, jafnt sem fýrir þau, þótt aðeins örlítið
brot þessara yngri sagna hafi náð á prent.20 Ástæðan fyrir því að íslendingar
héldu áfram að skrifa og lesa handrit var sú að nánast ekkert var prentað af
veraldlegum bókum hér á landi frá upphafi prentverks og fram til þess að
prentsmiðjan í Hrappsey tók til starfa árið 1773. Þangað til var prentun bóka
í höndum kirkjunnar, sem yfirleitt áleit veraldlegar sögur, ogþar með íslend-
ingasögur, ekki prenthæft efni. Ef kirkjunnar menn hefðu fengið að ráða
hefði íslensk alþýða gleymt hinum fornlegu kvæða- og sagnadygðum sínum
og tekið þeirra í stað réttsýna lúterska sálma og kristilegar hugvekjur. Fræg að
endemum er sú heita ósk Guðbrands Þorlákssonar Hólabiskups í formála að
nýrri íslenskri sálmabók að „af mætti leggjast þeir ónytsamlegu kveðlingar,
trölla og fornmanna rímur, mansöngvar, afmors vísur, brúna kvæði, háðs og
hugmóðs vísur, og annar vondur og ljótur kveðskapur, klám, níð og kerskni,
sem hér hjá alþýðu fólki framarmeir er elskað og iðkað Guði og hans englum
til styggðar, djöflinum og hans árum til gleðskapar og þjónustu, en í nokkru
kristnu landi öðru, og meir eftir plagsið heiðinna manna en kristinna á
vökunóttum og öðrum manna mótum etc. Sömuleiðis í veislum og gesta-
boðum heyrist varla annað til skemmtunar haft og gleðskapar en þessi hé-
gómlegi kvæðaháttur, sem Guð náði.“21
Veitum því eftirtekt að biskupinn er ekki að kvarta yfir pápískri „múnka-
villu“ eða „Maríudýrkun“ sem í öðrum löndum var eitt þyngsta áhyggjuefni
klerka í hinum nýja sið, heldur kvartar hann, næstum sex hundruð árum eft-
ir kristnitöku á Islandi, yfir kveðskap og lesefni sem er „meir eftir heiðnum
plagsið“ en kristnum. Svo virðist sem ósk biskupsins hafi engin áhrif haft,
ekki frekar en áminning til presta um húsvitjanir og tilskipun um húsaga á
íslandi frá 1746, þar sem jafnvel er lagt straff við upplestri hinna gömlu sagna
og rímna „sem kristnum sómir ekki um hönd að hafa og heilagur ande
angrast við“ eins og segir í húsagatilskipuninni. Upplestur hvers kyns sagna
og rímna hélt engu að síður áffam að vera skemmtun sveitafólks í landinu
þegar það sat á baðstofuloftum torfbæja að kvöld- og veturlagi við vinnu
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
53