Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Síða 54

GOTTSKÁLK ÞÓRJENSSON
máli virðist hefjast snemma á tólftu öld hér á landi og fyrstu aldirnar eftir það
voru fslendingar afkastamiklir bókamenn. Fyrir utan rit sem notuð voru við
kristnihaldið sjálft, mörg sennilega þýdd og útlögð úr latínu, og þýðingar
veraldlegra suðrænna rita, sem hingað komu með lærðum mönnum, voru
einkum skráðar ævisögur höfðingja, svo sem konunga nágrannaríkjanna, og
helgra manna, svo sem biskupa á íslandi. Snorri Sturluson segir í formála
Noregskonunga sögu sinnar, Heimskringlu, að Ari prestur hinn fróði
Þorgilsson (1067-1148) hafi ritað fyrstur manna hér á landi að norrænu
máli fræði, bæði forna og nýja. Auk þess að rita „konunga ævi í Noregi og
Danmörku og á Englandi“ setti hann saman þjóðarsögu íslendinga, um
upphaf byggðar í landinu og lagasetningu, lögsögumennina og komu kristn-
innar. En stór hluti af því sem var skráð var ætt- og mannffæði, þau fræði
sem lögðu grunninn að Landnámabók. Landnáma er sennilega eitt sér-
kennilegasta rit sögunnar. Þótt ekki væri fyrir annað myndi þetta eina rit gefa
íslendingum mikla sérstöðu meðal Evrópuþjóða, því hennar vegna eru
íslendingar „eina þjóð í Norðurálfu, sem man til upphafs síns“ eins og Sig-
urður Nordal orðar það svo eftirminnilega í upphafsorðum íslenzkrar
menningar,19 íslendingar eru fyrsta þjóð af evrópskum uppruna sem verður
til á sögulegum tímum. Engin önnur þjóð í Evrópu þekkir sögu sína ffá upp-
hafi eins og íslendingar. Vitað er um nöfn fjölda manna og kvenna sem námu
hér land fýrir um 1100 árum, hvar þetta fólk settist að og hvenær. Vegna þess
að þeirri rækt sem lögð var við ættfræði hér frá upphafi byggðar hefur verið
dyggilega haldið við í gegnum aldirnar, geta núlifandi fslendingar ennþá
rakið ættir sínar til þessara sömu manna og kvenna. Ástæðan fyrir þessari
sérstöðu íslendinga er samt ekki aðeins sú að landið byggðist á sögulegum
tíma. Áhugi íslenskra skálda og sagnamanna beindist nefnilega ekki aðeins
að sínu eigin fólki, heldur virðast þeir hafa rækt ákveðið hlutverk meðal
nágrannaþjóðanna og hér á landi var vissulega varðveitt, eins og áður sagði,
mikil þekking um sögu og menningu Norður-Evrópu, sem annars hefði að
miklu leyti glatast. Það er því verðskuldað lofið sem latneskir miðaldahöf-
undar í nágrannalöndunum báru á íslendinga fyrir að þekkja betur en aðrir,
ekki aðeins sína eigin sögu, heldur einnig sögu annarra landa.
Langdregnar miðaldir íslenskrar alþýðu
Það gleymist stundum að íslendingar lögðu ekki af sagnaritun eftir siða-
skiptin. Sögur hafa verið skrifaðar á íslandi samfleytt ffá því latnesk ritlist
Suður-Evrópu barst hingað með kristinni kirkju. En þar til á nítjándu öld
voru þessar sögur einnig með mjög svipuðum blæ og frá upphafi. Þannig á
það ekki beinlínis við þegar fjallað er um íslenska menningarsögu að kalla
52
www.malogmenning.is
TMM 2000:2