Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Blaðsíða 56

GOTTSKÁLK ÞÓRJENSSON
sína. En j afnvel eftir að hið veraldlega prentverk tók til starfa var lítið prentað
af sögum vegna þess að þeir sem stóðu fyrir útgáfu bóka voru lærdómsmenn
sem orðið höfðu fyrir áhrifum ffá upplýsingastefnunni, en höfuðtilgangur
hennar hér á landi var að breiða út hagnýtar upplýsingar til þess að bæta af-
komu landsmanna. Flestir upplýsingamanna voru því fjandsamlegir forn-
sögum, ævintýrum og rímum, sem þeir álitu standa í vegi fýrir framförum í
landinu af því þær væru „til lítillar upplýsingar" eins og Stefán Þórarinsson
amtmaður segir orðrétt undir lok átjándu aldar.22 Þannig reyndu Hannes
Finnsson biskup og Magnús Stephensen etazráð, stofnendur Hins íslenzka
Landsuppfræðingarfélags, á sama hátt og Guðbrandur Þorláksson rúmlega
tveim öldum fýrr, að venja íslendinga af sögum og rímum með því að fá þeim
í hendur uppbyggilegra efhi, að eigin mati, til upplestrar á kvöldvökum.
En landsmenn reyndust óforbetranlegir og þeir höfnuðu hinum nýju
kvöldvökum hins andlega og veraldlega yfirvalds, en héldu áfram að semja
og lesa upp sínar gömlu sögur og rímur. Neikvætt viðhorf hinnar háskóla-
menntuðu yfirstéttar til íslenskra alþýðudygða hélst langt fram á nítjándu
öld, þótt í fýrstu hafi stundum þær sögur sem þóttu vera áreiðanlegar heim-
ildir verið undanskildar og síðan fslendingasögur, er þjóðernisstefhan flutt-
ist hingað ffá Þýskalandi, og þannig hafi hin móralska ádrepa horfið í
skuggann fýrir pólitískri réttsýni af nýrri gerð, háleitri fagurfræði og list-
rænu í anda rómantísku stefnunnar. önnur fræg gagnrýni yfirstéttarinnar á
alþýðubókmenntir var árás Jónasar Hallgrímssonar á rímurnar og þær sög-
ur sem þær voru ortar upp úr. Einnig var Tómas Sæmundsson á fýrri hluta
nítjándu aldar mótfallinn því að prentsmiðjan í Viðey skyldi notuð til að
prenta rímur. Og Benedikt Gröndal brást ekki síður harkalega í Þjóðólfs-
grein við útgáfu Fjögurra Riddarasagna í Reykjavík árið 1852, ekki aðeins
vegna þess að útgefendurnir voru prentari og skósmiður, en ekki lærðir forn-
fræðingar eins og hann sjálfur, heldur amaðist hann við því að sögurnar hafi
verið gefnar út til að skemmta alþýðu, kallar þær uppspuna og „eitthvert
bannsett bull, sem er öldungis út úr og á móti anda tímans og þjóðar-
• «93
ínnar.
Þannig lagðist hin menntaða yfirstétt frá siðaskiptum og langt fram á nítj-
ándu öld gegn sagna- og kvæðaskemmtun íslendinga, en yfirleitt án árang-
urs, að öðru leyti en því að venjulegir íslendingar héldu áfram að rækta
dygðir sínar með sama hætti og áður, þ.e. í handritum og án prentlistarinnar.
Það var fýrst á tuttugustu öld sem fræðimenn, íslenskir og útlendir, skildu að
það sem forverar þeirra höfðu bölsótast út í var í raun það sama og þeir áttu
óbeint að þakka þau afrek á bókmenntasviðinu sem gerðu íslendingum
mögulegt að kalla sig þjóð, sem ætti rétt á að ráða sér sjálf í samfélagi þjóð-
anna. Stundum hefur íhaldssemi þessara alþýðubókmennta verið líkt við ís-
54
www.malogmenning.is
TMM 2000:2