Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Blaðsíða 101

RITDÓMAR
til þess að snúa baki við hinu hefð-
bundna skáldsöguformi, og reyndar litið
svo á að það væri gersamlega úrelt orðið.
Um tíma var það ffásagnartækni „nýju
skáldsögunnar“ ffönsku sem hafði byr í
seglin, og er engin ástæða til að lasta það,
en síðan kom „töfraraunsæið" sem
reyndist vandmeðfarið. Við þessu öllu
snýr Ólafur Gunnarsson baki, hann
hverfur affur til forms hinnar raunsæju
skáldsögu eins og það var í öllu sínu veldi
á seinni hluta 19. aldar og nokkurt skeið
eftir það og er jafnvel ósmeykur við
ýmislegt, sem litla náð hefur fengið hjá
gagnrýnendum síðari tíma og þeir hafa
fundið þessu skáldsöguformi einkum til
foráttu. Þannig er höfundur nánast alvit-
ur, og ekki síður þegar hann kemur ff am
í gervi sögumanns, hann virðist kunna
skil á öllum atburðum, jafnvel þeim sem
engin vitni voru að fyrir utan þátttak-
endur sjálfa, sjónarhorn hans er hlutlægt
og getur fylgt hvaða persónu sem er, og
hann veit þó einkum og sér í lagi margt
það sem gerist í hugarheimi manna. Ef
svo kann að líta út á stundum að þessari
alvisku séu einhver takmörk sett, virðist
það stafa af því að höfundurinn lætur
ekki uppi allt sem hann veit, hann lumar
á ýmsu, ýjar kannske að því miUi lína eða
geymir það þangað til síðar.
í verkunum fer stundum fram mörg-
um sögum, en þær gerast j afnan í því sem
ekki er hægt að kalla annað en „raun-
verulegt umhverfi“, í Reykjavík og ná-
grenni á árunum 1943-1994, svo litið sé
á þrUeikinn í heild, þær virka allar mjög
raunverulegar og eðlilegar, og eru yfir-
leitt raktar í venjulegri tímaröð innan
hverrar skáldsögu. Þótt hnefaleikar skipi
talvert rúm í verkunum og persónunum
sé stundum býsna laus höndin, hefur
höfundur sjálfur staðist með öllu þá
freistingu að „gefa söguþræðinum á
kjaftinn“. Atburðalýsingarnar renna því
lipurlega áffam, óvankaðar með öllu og
uppfullar af smáatriðum teknum
þráðbeint úr daglega lífinu sem gera þær
sérlega lifandi. Á undan þeim sögum sem
látnar eru gerast fýrir og um miðbik ald-
arinnar hefur höfundur sett klausur um
að þær hafi „ekkert heimildagildi" eða
„ekkert sagnffæðilegt gildi“. Ef skilja ber
þessi fremur myrku orð á þann veg, að
tími sögunnar skipti ekki neinu máli,
verður að taka því með fýrirvara: bæði
Tröllakirkja og Vetrarferðin eru nátengd-
ar þeim tíma sem er sögusviðið, honum
er vandlega lýst og stundum ræðst fr am-
vinda söguþáðarins af aðstæðum sem
takmörkuðust við hann. í Vetrarferðinni
liggur það í augum uppi, en hvað
Tröllakirkju varðar, má benda á að ólík-
legt er að maður sem hefur gert sig sekan
um jafh alvarleg kynferðisafbrot og Ketill
hefði sloppið jafn auðveldlega nokkrum
árum síðar. Á þeim tíma hefðu áform
Sigurbjarnar um verslunarhúsið mikla
heldur ekki mætt jafn mikilli tortryggni.
Mikilli alúð hefur loks verið beitt við
sköpun persóna, lesandinn fær t.d.
stundum staðgóða vitneskju um fortíð
þeirra, þær einkennast af sérstöku mál-
fari og annað eftir því. Það liggur því
nokkuð beint við að lesa sögurnar upp á
gamla móðinn og umgangast persón-
urnar eins og þær væru af holdi og blóði.
Fyrir nokkrum árum hefðu vinnu-
brögð af þessu tagi þótt ótæk með öllu,
eða voru kenningasmiðir ekki búnir að
ganga milli bols og höfuðs á höfundin-
um alvitra og svipta hann tilverurétti?
„Guð almáttugur er ekki skáldsagnahöf-
undur og Fran^ois Mauriac ekki heldur“,
sagði Sartre á sínum tíma, og Mauriac
varð svo mikið um, að hann hætti að
skrifa skáldsögur í eina tvo áratugi. En
vindáttin breytist eftir því sem lægðin
gengur yfir, í Frakldandi þar sem áður var
höfuðvígi „nýju skáldsögunnar“ þykir
nú fátt hallærislegra en sú sama „nýja
skáldsaga", og það eru ýmis afbrigði
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
99