Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Blaðsíða 45

DYGÐIR ÍSLENDINGA
kristilega hugrekki varð þolgæði og staðfesta í góðum verkum og sigur gegn
freistingum og löstum, hin kristilega hófsemi varð það að stilla jarðneskum
girndum sínum í hóf með hugleiðingu guðs orðs, hið kristilega réttlæti varð
það að fara eftir og ffamfylgja kirkjurétti og landslögum. Það var einmitt í
þessum kristilega búningi sem fslendingar þekktu dygðirnar, til dæmis úr
dygðaspeglum eins og De virtutibus et vitiis, Um kostu og löstu, effir Eng-
lendinginn Alkvin (730-804), sem fyrst var skólameistari við dómkirkju-
skólann í York, en gerðist síðan handgenginn Karlamagnúsi Frankakonungi.
Rit hans var þýtt á norrænu um 1200, en kaflar úr því voru notaðir sem við-
aukar í yngri handritum Jónsbókar, sem var lögbók íslendingar eftir 1281.
Kaflar úr öðrum dygðaspegli Konungs skuggsjá voru notaðir í sama skyni.
Viðaukar þessir mótuðu væntanlega hugarfar lögmanna og dómara á
íslandi fram yfir siðaskiptin.5
Þá hefur verið stiklað á stóru í upprifjun hinna sjö grísk-rómversku höf-
uðdygða, en ekkert hefur ennþá verið minnst á hina fornu íslensku eða nor-
rænu siðferðishefð frá því fyrir kristnitökuna á Alþingi árið 999 eða 1000.
Hin forna norræna siðferðishefð er nefnilega ekki aðeins þekkt vegna áhersl-
unnar á þjóðlegar menntir meðan baráttan fyrir pólitísku sjálfstæði stóð yfir
seint á nítjándu og snemma á tuttugustu öld, hún varðveittist og viðhélst í
kveðskap og sögum sem skrifaðar voru og lesnar samfellt á íslandi frá tólftu
öld og fram á tuttugustu. Að mörgu leyti stendur þessi hefð íslendingum
næst og hana þekkjum við gjarnan betur, jafnvel nú á dögum, en hinar
kristnu kennisetningar. Heiðin íslensk siðfr æði og dygðir voru auðvitað ekki
til í jafh þróaðri ffamsetningu sem heimspeki- og guðfræðikerfi kirkjunnar.
En samt verður myndin af siðferðisviðhorfum Islendinga ekki heil nema
teknar séu með hugmyndir um sóma og réttlæti sem geymdust hér með
alþýðu manna, þrátt fyrir kristnina. Hávamál hafa löngum verið djúpur
brunnur þekkingar á heiðnu siðferði. Ef reynt er að setja þau viðhorf sem þar
er að finna fram á sama formi og grísk-rómversku dygðirnar, gæti listinn yfir
fornar íslenskar dygðir litið svona út: Góð heilsa, glaðlyndi, hófsemi, viska,
kurteisi, orðstír, skyldurækni, víðförli, hugrekki, gestrisniog vináttæ, en lestirn-
ir svona: heimska, áhyggja, kvíði, áleitni, ámæli, græðgi, níska, ofdrykkja,
ofmælgi og sviksemi.6 Það sem er aðlaðandi við þessar íslensku dygðir og
lesti, í samanburði við kristnu höfuðdygðirnar, er hversu auðvelt það er að
setja þær í samhengi við lífið og tilveruna. Tökum sem dæmi dygðina víðförli
og löstinn heimsku. Fyrir mér hefur það lengi verið augljóst mál að mann-
bætandi sé að ferðast víða og búa á fjarlægum stöðum, en aftur á móti geti
það leitt til heimsku að fara aldrei að heiman. Um þetta má auðvitað deila, en
hitt er víst að ólíkt kristnu dygðunum vísa þær heiðnu ekki í áttina frá hvers-
dagslífinu og til undirbúnings fyrir annan heim, heldur beina þær manni í
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
43