Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Side 11

DYGGÐIRNAR OG ÍSLENDINGAR
fjallaði Aristóteles um fleiri dyggðir og íjórar þeirra - viska, hugrekki, hóf-
stilling og réttlaeti - hafa síðan verið taldar til höfuðdyggða.
Sjónarmið Aristótelesar réðu mestu á miðöldum og íylgir til að mynda
Tómas af Akvínó (um 1225-1274) honum í skrifum sínum á þrettándu öld,
þótt önnur sjónarmið hafi líka verið uppi, en kristnir heimspekingar bættu
þremur dyggðum við þær fjórar sem þeir tóku upp frá Grikkjum. Það eru
dyggðirnar trú, von og kærleikur, sem eru undirstaðan að siðfræði Nýja
testamentisins. Þannig verða til þær sjö höfuðdyggðir sem einkennt hafa
kristni. En kristin viðhorf voru þó að mörgu leyti ósamrýmanleg þeim sem
ríktu til forna og áherslur Nýja testamentisins oft í beinni andstöðu við tíðar-
andann sem við finnum til að mynda hjá Aristótelesi. Siðfræði Aþenubúa á
fjórðu öld miðaðist fyrst og ffemst við hina auðugu yfirstétt og auður var tal-
inn til dyggða líkt og hjá Hómer, enda mátti færa rök fyrir því að sumar aðrar
dyggðir - til að mynda gjafmildi - væru aðeins á færi auðugra manna. Mun-
urinn á þessum viðhorfum er svo mikill að í kristni er auðmýkt talin til
dyggða, en Aristóteles taldi hana löst. Hann taldi hins vegar göfuglyndi vera
dyggð sem kristnir menn myndu jafnvel telja vera hroka eða stærilæti. f sam-
félagi Aristótelesar var það aðeins á færi ríkra að ná siðferðilegri fullkomnun
en í kristni var talið jafn ólíklegt að ríkur maður kæmist til himna og að úlf-
aldi kæmist gegnum nálarauga; hinir fyrstu skyldu verða síðastir. Þetta er
ástæða þess að Nietzsche (1844-1900) sagði kristni vera þrælasiðfræði, en
hann dáðist einmitt mjög að samfélagi forngrikkjanna.
Því fer fjarri að takmarka þurfi umfjöllun um dyggðir við kristnu höfuð-
dyggðirnar sjö og sumir heimspekingar sem um þetta hafa fjallað hafa lýst
allt að hundrað persónueinkennum sem þeir vilja telja til dyggða. Til forna
voru dyggðir fyrst og ffemst skilgreindar með upptalningu á því sem prýðir
menn, er gott og gagnlegt í fari þeirra, og lýsir trúnaði þeirra við ætt sína og
samfélag. í miðaldakristni tengdust dyggðirnar einkum kristnu líferni og
þeim viðhorfum sem birtast í Nýja testamentinu en mótuðust jafnffamt af
þörfum lénsskipulagsins. í kjölfar endurreisnarinnar fer hins vegar aftur að
bera á tilraunum til að skilgreina dyggðahugtakið sjálft, að grundvalla
dyggðirnar á rökrænan hátt í skilningi okkar á mönnum og samfélagi þeirra.
Þar ber hæst verk Spinoza (1632-1677) um siðfræði sem gefið var út
skömmu eftir lát hans.
Spinoza taldi að allt illt mætti rekja til þess að menn skorti getu og ffelsi.
Dyggðin tengist því að maðurinn sé ffjáls til að gera það sem hann á að gera og
hafi til þess getu og vald: „í mínum skilningi eru dyggð og vald eitt og hið
sama.“3 Scheler átti seinna effir að útvíkka þennan skilning með því að segja að
dyggð sé það þegar saman fari siðferðileg skylda og getan til að uppfylla hana:
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
9