Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Side 32

SALVÖR NORDAL
Baráttan gegn ástríðum
Siðfræði Forn-Grikkja hefst á einni grundvallar spurningu: Hvernigber mér
að lifa lífinu? Þessi upphafsreitur setur mark sitt á það sem á eftir kemur.
Spurningin er fyrst og fremst persónuleg og í raun hversdagsleg því þessarar
spurningar spyrja allir þeir sig sem hugleiða líf sitt og stefnu. Kenningar þess-
ar snúast um þroska einstaklingsins, hvernig hann geti öðlast hamingjuna og
raunveruleg gæði í lífinu.
Siðfræði Níkotnakkosar eftir Aristóteles hefst á þeim orðum að „sérhver
list og rannsókn, sérhver athöfn og val virðist stefna að einhverju góðu,“ og
síðan heldur hann áfram og ályktar að hið góða sé markmið alls.2 Aristóteles
kemst að þeirri niðurstöðu að í hvert skipti sem við veljum eitthvað sé það í
einhverjum tilgangi og að hinn endanlegi tilgangur allrar breytni okk'ar sé
hamingjan. Líkt og lyf hefur þann tilgang að lækna fólk þá er tilgangur at-
hafna okkar hið góða. Aristóteles gerir sér grein fyrir því að fólk getur haft
ólíkan skilning á hamingjunni og hvað í henni felst en í stuttu máli töldu
forn-grískir kennimenn að hamingjan fælist í dyggðugu lífi.
Þó stóumenn séu dyggðasiðfræðingar í anda Platóns og Aristótelesar
njóta þeir mikillar sérstöðu þegar kemur að einstökum atriðum siðfræði-
kenningarinnar og þá einkum baráttu þeirra gegn ástríðunum. Bæði Platón
og Aristóteles halda því fr am að ástríður séu hluti af eðli mannsins og nokk-
uð sem við höfum ekki fulla stjórn á. Platón taldi að í sálinni tækjust á ólík öfl
sem ættu sér upphaf í ólíkum hlutum sálarinnar, þannig bærum við ekki
beinlínis ábyrgð á því að sumar kenndir vöknuðu í sálinni en við ættum hins
vegar að ná stjórn á þeim með skynsemi okkar. Sá maður sem nær að tukta
ástríður sínar til svo þær falli að skynseminni hefur náð samhljómi í sálu
sinni. Aristóteles hélt því hins vegar fram að sumar ástríður t.d. reiði væru
við hæfi í sumum tilfellum - eða eins og hann orðar það í Siðffæði Nikom-
akkosar - „við berum lof á þann sem reiðist þeim sem skyldi og vegna þess
sem skyldi, og enn fremur eins og skyldi, og þegar skyldi og eins lengi og
skyldi.“3 Ástríðurnar eru því stundum eðlileg viðbrögð mannsins og full-
komlega réttlætanleg og meira en það; það er beinlínis óeðlilegt að reiðast
ekki við slíkar aðstæður.
Stóumenn ganga hins vegar enn lengra í afstöðu sinni gegn ástríðunum
og hlutu mikla gagnrýni fyrir. Einn rómverskur höfundur líkti kenningu
þeirra við brjálsemi því „þeir tempra ekki [ástríðurnar] heldur klippa þær
burtu og vilja þar með gelda manninn af þeim hlutum sem honum eru eigin-
legir samkvæmt náttúrunni."4 Stóumenn gerðu sér fulla grein fyrir því að
ástríður væru stór hluti lífs okkar og viðbragða en þeir neituðu því að þær
30
www.malogmenning.is
TMM 2000:2