Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Page 33

DYGGÐIR AÐ FORNU OG NÝJU
væru hluti af okkar sanna eðli. Líkt og um einstakling sem lifað hefur með
sjúkdómi sínum allt sitt líf má segja að sjúkdómurinn sé hluti af lífi hans en
ekki hans sanna eðli og því beri að reyna að lækna hann. Á sama hátt eru
ástríðurnar sjúkdómur sálarinnar.
Þessi einarða afstaða gegn ástríðunum er ekki með öllu óskiljanleg.
Ástríður hafa yfirbragð stjórnleysis og óhófs og við þekkjum öll hve auðvelt
er að missa stjórnina á þeim þegar þeim er gefinn laus taumurinn á annað
borð. Stóumenn tóku hér samlíkingu milli þess að ganga og hlaupa. Þegar
við göngum höfum við fulla stjórn á gerðum okkar og getum breytt stefn-
unni hvenær sem er. Þegar við hins vegar hlaupum þarf meira til þess að
stöðva eða breyta stefnunni. Sama á við um ástríður og vegna þessa inn-
byggða stjórnleysis töldu stóumenn barnalegt að halda að við getum stjórn-
að þeim eins og fyrirrennarar þeirra héldu fram. Niðurstaða þeirra var því sú
að ástríðurnar yrði að uppræta með öllu því þær væru gagnstæðar eðli okkar
og skynsemi.
Til þess að hægt sé að uppræta ástríður úr huga okkar verða þær að vera á
okkar valdi, en ekki ósjálfráðar kenndir í sál okkar. Sú röksemd stóumanna
að ástríðurnar séu á okkar valdi byggist á því að þær séu dómar eða skoðanir
sem hafi ákveðna tegund viðfanga en dómar eru samkvæmt stóumönnum
samþykki við staðhæfingum. Ástríður eru því vitsmunalegar því þær byggj-
ast á viðbrögðum okkar við ákveðnum staðhæfingum, þ.e. hvort við
samþykkjum þær eða ekki. Við getum breytt þessum viðbrögðum okkar og
tamið okkur á þá lund að ástríður vakni ekki í brjósti okkar og þar með upp-
rætt þær með öllu.
Ástríður eru ekki aðeins skoðanir eða dómar heldur það sem meira er þær
eru rangir dómar eða rangar skoðanir. Þær beinast að því sem virðist vera
gott, slæmt, eftirsóknarvert eða neikvætt en er það í raun ekki. Nátengd
kenningunni um ástríður er því kenningin um eftirsóknarverð gæði. Við
finnum til ótta þegar við teljum að hætta steðji að okkur eða þegar við
óttumst að missa einhvern eða eitthvað sem okkur er kært og hefur mikið
gildi fyrir okkur. Þannig endurspegla ástríðurnar gildismat okkar en þetta
gildismat er afvegaleitt og bundið við ytri hluti sem eru ekki á okkar valdi.
Ástríður endurspegla því hjálparleysi mannsins við aðstæður þar sem hann
fær litlu ráðið. En nú erum við komin að kenningu stóumanna um eftirsókn-
arverð gæði og þá er ekki úr vegi að fletta upp í skoðanakönnun Gallups og
sjá hvernig hugmyndir íslendinga nútímans tengjast þessum fornu skoðun-
um.
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
31