Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Side 58

GOTTSKÁLK ÞÓRJENSSON
greinar á latínu, og eftir siðaskiptin urðu þeir aðeins fyrsta stigið í menntun-
arkerfi því sem allir þegnar Danakonungs bjuggu við. Framhaldsmenntunin
var einnig latínumenntun. Frá sextándu og fram á nítjándu öld var háskól-
inn í Kaupmannahöfn þungamiðja hins andlega lífs lærðra manna á íslandi,
og þar var latína það tungumál sem mest rækt var lögð við. Eftir að námi var
lokið skrifuðu lærðir menn síðan ff æðibækur og ritgerðir í öllum greinum á
latínu, svo og sendibréf, einkum til útlendra manna. Fyrstu atkvæðamiklu
biskuparnir í hinum nýja sið, Guðbrandur Þorláksson og Oddur Einarsson,
voru báðir menntaðir í Hafnarháskóla. Með hjálp góðra tengsla við kennara
sinn þar, Paul Madsen biskup, tókst Guðbrandi að tryggja íslenskum skóla-
piltum forgang að nýjum fátækrastyrkjum fyrir stúdenta við akademíuna, í
því skyni að alltaf yrðu til nægilega margir háskólamenntaðir íslendingar til
þess að kenna við stólskólana og gegna öðrum kirkjulegum embættum.
Margir af þeim íslendingum er mest lærdómsafrek unnu á næstu öldum
nutu þessara forréttinda við háskólann.25
Frá siðaskiptum má því greina eflingu hins latneska straums í íslenskum
bókmenntum og menningu. Þessum straumi hafði áður verið veitt til
íslands með kristni árið 999 eða 1000, en nú varð hann afar öflugur í annað
sinn, samhliða hinum íslenska straumi, eins og bergvatnsá sem rennur í jök-
ulsá, sem lengi er hægt að greina að í sama farvegi þar til þær taka loks að
blanda litum og verða smám saman að einum straumi, þeim straumi sem við
nú þekkjum sem íslenska menningu. Mörg þeirra verka er íslendingar rit-
uðu á latínu komust á prent, flest í Danmörku og Þýskalandi, en mikill hluti
þeirra var aldrei prentaður og varð því að þessu leyti að búa við sama hlut-
skipti og alþýðusögurnar og rímurnar, þótt latínuritin hafi auðvitað ekki
hentað eins vel og þær til upplestrar á kvöldvökum landsmanna. Hvers kyns
íslandslýsingar og kynningarrit um landið á latínu koma í óbeinu framhaldi
af þeim miðaldaritum útlendinga sem áður er um getið. Stundum er eins og
litlu máli skipti hvort höfundur þessara íslandslýsinga er I slendingur eða út-
lendingur. Ef hann er íslendingur, þá er hann ekki óbrotinn alþýðumaður
heldur einn af hinni menntuðu yfirstétt sem setur sig í stellingar og skoðar
land sitt með augum og lýsir því með orðum erlendra háskólamanna. Hér að
neðan mun ég fjalla nánar um tvö slík verk, eitt ffá sextándu öld eftir fslend-
ing, og annað frá sautjándu öld eftir danskan fræðimann.
Fræðimenn gera stundum mikið úr menningarlegri einangrun íslands á
síðustu öldum fyrir siðaskipti, en slík einangrun, ef hún var þá raunin, hlýtur
ekki síst að hafa komist á vegna þess að aðrar norrænar þjóðir skildu ekki
lengur sína fornu tungu. Árið 1722 heldur Páll Vídalín lögmaður því fram að
íslenska sé ekki þjóðtunga, heldur hið sameiginlega forna mál norrænna
manna sem aðeins varðveittist í munni íslenskra manna: „Ekki minnist eg
56
www.malogmenning.is
TMM 2000:2