Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Qupperneq 3

3
Af sannleika og lygi
í sögulegum skilningi
Sambúð heimspeki og bókmennta hefur löngum verið stormasöm. Á köfl-
um hafa tengsl þeirra verið svo náin að bókmenntirnar hafa ljáð heimspek-
inni birtingarmynd sína í hefðbundnu formi kveðskapar eða frásagnar,
með misgóðum árangri þó. Hér eru franskir höfundar – kenndir við upp-
lýsingu og existensíalisma – gjarnan nefndir til leiks en allt eins má líta til
Forn-Grikkja. Heimspekin hefur þó oftar en ekki leitað út fyrir fagur-
fræðilegan ramma skáldskaparins undir því yfirskini að hugsun og tjáning
sannleikans fái ekki þrifist og blómstrað innan hans, þótt óvíða ríki meira
frelsi en í skáldskap.
Bókmenntir lágu lengi undir ámæli frá heimspekingum og kirkju um að
þar væri ekkert nema skáldskapur á ferð, í merkingunni lygi og ósannindi,
og var bundið mál einn af sökudólgunum: Rétt eins og kveðskapurinn
sjálfur hlaut hugsunin sem hann tjáði að lúta atkvæðafjölda, áherslum og
endarími í stað þess að breiða óhindruð úr sér í leit sinni að sannleikanum.
Skáldsagan hefur reyndar nýtt sér þennan eiginleika hins óbundna máls til
fulls og breitt úr sér á eftirminnilegan hátt, til dæmis í verki Prousts, Í leit
að glötuðum tíma. Hvar liggja mörk skáldskapar og sannleika, trúar og
skynsemi þegar á reynir? Hvernig verður veruleikanum, og hlutdeild
mannverunnar í honum, best lýst þegar allt kemur til alls?
Hið ritaða mál er þó vissulega hindrun andspænis lipurð talmálsins, og
orð andspænis hugsun eða fyrirbæri. Á glímunni við orðin hefst umfjöllun
höfunda þessa heftis sem helgað er aldagömlu og flóknu sambandi heim-
speki og bókmennta. Í grein sinni í heftinu gerir Gottskálk Jensson sér mat
úr samspili hugtaka og veruleikans sem þeim er ætlað að lýsa. Meðal ann-
ars beinir hann sjónum að þeim breytingum sem hafi orðið á landamerkj-
um heimspeki og bókmennta þegar þessi tvö nýyrði komu fram í íslensku