Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Blaðsíða 192

192
laus höfnun á því að skilgreina frelsi eingöngu sem frelsi frá hvers konar
hömlum (e. negative freedom). Í staðinn kom áhersla á frelsi til athafna (e.
positive freedom): fyrst og fremst rétt og skyldu meirihluta þjóðþingsins til
að axla ábyrgð á ríkisstjórn og almennri stjórnun þjóðfélagsins – án þess að
brjóta með skýrum hætti gegn grundvallarreglum réttarríkisins.
Kenningarnar tvær um lýðræði – kenningin um valddreifingu og þing-
stjórnarkenningin – hafa einnig mjög ólíka og andstæða sýn á stöðu og
hlutverk þjóðhöfðingja. Í valddreifðu þjóðfélagi er gott rými fyrir sjálf-
stæðan þjóðhöfðingja, forseta, sem er kjörinn sérstakur fulltrúi fólksins og
er óháður þjóðþinginu. Sjálfstæður þjóðhöfðingi getur einnig stuðlað að
samheldni og einingu þjóðarinnar, ekki síst á ögurstundum. Vald forseta á
hins vegar ekki að vera ótakmarkað; hann skal m.a. deila valdi með þjóð-
þingi og dómstólum. Í þingstjórnarkenningu er hins vegar ekkert rými
fyrir sjálfstæðan þjóðhöfðingja sem kjörinn er sérstaklega og hefur sjálf-
stætt umboð. Þannig fer þjóðhöfðingi Breta, konungur eða drottning, ekki
með neitt raunverulegt vald í málefnum þjóðfélagsins. Staða þjóðhöfð-
ingja er eingöngu virðingarembætti. Með fullveldi Íslands 1918 var – með
sama hætti og í Bretlandi – bundinn endi á allt vald konungs í íslenskum
málum en þjóðþingið varð nánast alvalda í landinu. Eftir að Danmörk var
hernumin af Þjóðverjum vorið 1940 tók síðan Alþingi formlega til sín
konungsvaldið og fól það í hendur ríkisstjórninni. Alvald Alþingis var
síðan fullkomnað með ákvörðun þess í maí 1941 um að fresta Alþingis-
kosningum um ótilgreindan tíma en samkvæmt stjórnarskránni áttu kosn-
ingar að fara fram ekki síðar en fjórum árum eftir síðustu kosningar til
Alþingis, sem voru 20. júní 1937. Með samþykkt þingsályktunartillögu –
ásamt skírskotun til óformlegs álits Hæstaréttar – vék Alþingi skýrum
ákvæðum stjórnarskrár til hliðar og framlengdi einhliða vald sitt til að
stjórna landinu.4
Hvorki í Bretlandi né á Íslandi byggði hið mikla vald þjóðþingsins á
skráðum ákvæðum í lögum eða stjórnarskrá. Sama gildir um valdleysi
þjóðhöfðingjans. Þannig varð engin grundvallarbreyting á stöðu konungs
gagnvart Alþingi með samþykkt nýrrar stjórnarskrár landsins árið 1920.
Eftir sem áður var skipun og lausn ráðherra í höndum konungs. Jafnframt
hafði konungur sem fyrr ótakmarkað neitunarvald gagnvart öllum laga-
frumvörpum sem Alþingi hafði samþykkt. Lög öðluðust ekki gildi nema
konungur staðfesti þau með undirskrift sinni og ekki var mögulegt með
4 Sjá Alþingistíðindi D (1941), d. 44–45.
sVanuR kRIstJánsson