Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Síða 84

84
Hér er greinilega um að ræða einfalda spurningu um það hvort tilteknir
atburðir hafi átt sér stað eða ekki. En þótt svo sé er ekki þar með sagt að
orðin satt og sannast hafi ekki haft víðara merkingarsvið en við nú þekkj-
um. Leiða má líkur að því að klofningurinn í sannleikshugtakinu sem við
þekkjum í dag, pólun milli sönn saga og sönn hetja, hafi verið skemur á veg
komin á miðöldum, merkingarmunurinn óljósari; tilvísun til hlutlægs
raunveruleika hafi óhjákvæmilega blandast hugmyndum um velsæmi og
hæfi. Hlutlægt mat á því sem er satt eða ósatt, óháð tilfinningum og sam-
félagsnauðsynjum líðandi stundar, sé seinna tilkominn eiginleiki sem
byggir annars vegar á tilvist varanlegra ritaðra heimilda og hins vegar á
þeirri vísindahyggju sem hefur orðið til á síðari tímum. Spyrji Guðrún: Er
það satt? höfum við mörgum öldum seinna engin ráð til að endursegja
hugsun hennar önnur en að nota sömu orðin, og því sýnist okkur spurn-
ingin falla að okkar hugsun. En rifjum upp fjarlægð okkar frá spurningu
Þórunnar í Kömbum, Hvað ertu gamall?, sem er þó miklum mun nær
okkur í tíma.
Erfitt getur reynst fyrir nútíma lesanda að samþykkja að jafn „jarðtengd“
spurning og Er það satt? getur haft aðrar tilvísanir en hún hefur fyrir okkur.
En athugum þetta nánar. Við gerum okkur að sjálfsögðu grein fyrir því að
miðaldahugtök eins og konungur eða vopn eða öl vísuðu til fyrirbæra sem
eru ekki til í okkar raunheimi, en við sættum okkur samt við gömlu orðin í
stað þess að umbreyta þeim í stríðsherra eða úrelt bitvopn eða heimabrugg úr
byggi. Það er því óvarlega ályktað að huglægt gildismat á borð við sannleika
hafi ekki breyst á níu öldum þótt gömlu orðin standi enn.
Fróðlegt er að athuga hvernig sögupersónurnar í Íslendingasögunum
komast að niðurstöðu um það hvað telst rétt að hafi raunverulega gerst. Í
139. kafla í Njálu ræða liðsmenn Gissurar hvíta og Marðar Valgarðssonar
um ráðagerð þeirra Flosa. Gissur segir þau tíðindi að Eyjólfur Bölverksson
hafi tekið að sér lögvörn Flosa á þinginu, og þegið að launum gullhring af
hendi Flosa „ok fór leyniliga með“. Þá segir orðrétt: „Þeir urðu allir á þat
sáttir, at þetta mundi svá vera.“36 Hér má glöggt sjá hvernig unnið er að
því að staðfesta í hugum manna rétta skipan liðinna atburða: menn verða
sáttir um að eitthvað hafi gerst, allir játast undir einn skilning. Sé um
mikil vægan atburð að ræða, verður að leita leiða til að almenn sátt náist, en
hún verður ekki skjalfest til framtíðar með undirskrift málsaðila, heldur
verður að festa hana með öðrum hætti. Þetta er gert með þjóðsögum og
36 Njála, 139. kap., bls. 369.
PétuR knútsson