Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Page 86

86
lítils háttar orðalagsbreytingum: „Í annat sinn sögðu þeir fram í dóm lýs-
ingarvætti og höfðu sár fyrr, en frumhlaup síðar, ok höfðu öll orð önnur
hin sömu sem fyrr.“40 Í 144. kafla Njálu segir að í fimmtardómi skyldu
„sönnunarmenn fylgja eiðum ok skyldi þeir ok eiða vinna“; sannaðarmenn
eins og Grágás nefnir þá munu vera svipað fyrirbæri og compurgatores
(„samhreinsunarmenn“) í gömlum enskum lögum sem áttu að staðfesta
eið sakbornings um sakleysi. Compurgation, einnig nefnd wager of law, var
eiðsvarin yfirlýsing, oftast tólf manna, ekki um málsatvik, heldur um upp-
runalegan eið sakborningsins. Kæmi fram formgalli í líki afbrigðilegs
orðalags í eiðum sönnunarmanna, þótti sekt sönnuð.41
Eins og Einar Ólafur bendir á fylgir frásögnin í Njálu mjög náið orða-
lagi Grágásar,42 en athygli vekur að söguritarinn sneiðir vandlega hjá þeim
ákvæðum Grágásar þar sem rittækni kemur við sögu. Þótt Njálsbrenna
hafi samkvæmt sögunni átt sér stað um áratug eftir kristnitöku er hvergi í
þessum köflum sagt að eiðar séu svarnir á helga bók, eins og oft er mælt
fyrir í Grágás:
En hann skal taka bók í hönd sér, meiri en hálsbók, og nefna
sér votta „í það vætti, að ég vinn eið að bók, fimmtardómseið.
Hjálpi mér svo Guð í þvísa ljósi og öðru […]“43
Grágás lýsir hér rittæknistigi því sem kallað var hér að ofan „ritiðn“, þegar
bækur voru táknrænir og dularfullir gripir sem fáir höfðu aðgang að – sem
minnir að ýmsu leyti á frumstig farsímatækni fyrir fáeinum árum. Þótt
höfundur Njáls sögu fylgi Grágás, er jafnframt ljóst að hann fyrnir hana í
viðleitni sinni til að draga upp mynd af bókmálslausu þjóðfélagi og réttar-
höldum án skjala. Njáluhöfundurinn var ritfær maður; í hans heimi voru
Íslendingabók og Grágás gamlar bækur sem höfðu löngu skapað trausta
umgjörð um sannleikshugtakið, hið helga, ritaða orð. Þó var handrit hans
ætlað til upplesturs fyrir meira eða minna ólæsa alþýðu, og svo virðist sem
samfélagsraunveruleiki munnmenntar sé honum í blóð borinn.
Sannleikshugtakið er í eðli sínu lögfræðilegt, þar sem það kviknar sjald-
an nema áhöld séu eða skiptar skoðanir um liðna atburði sem kalla á
40 Njála, 142. kap., bls. 382.
41 David M. Walker, The Oxford Companion to Law, oxford: Clarendon Press, 1980,
bls. 264.
42 Njála, bls. 382, neðanmáls.
43 Grágás, útg. Gunnar Karlsson, Kristján Sveinsson og Mörður Árnason, Reykjavík:
Mál og menning, 1992, bls. 402.
PétuR knútsson