Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Page 109

109
í þriðja kafla sé í senn „áhorfendur og leikendur. Ef þetta var þá leikur. Allt
þetta fólk norðursins að gera sig til á suðræna vísu“ (15). Eins kemur á
daginn að konan sem situr við hlið hans í sjötta kafla er leikkonan í kvik-
myndinni sem þau eru að horfa á. Þarna er um það að ræða að persónur í
sögunni tilheyra tveimur veruleikasviðum eða standa tvístígandi á mörk-
um þeirra. Sams konar dæmi má taka úr Draumi á Jónsmessunótt þegar
Stútur ávarpar áhorfendur að leikritinu um Príamus og Þispu: „Í þessum
leik það hefur orðið úr, / að ég, sem heiti Stútur, leiki múr; / og bakvið
eyrað ættuð þið að skrifa / að í þann múr sé sprungu-gat og rifa“.30
Það sem hér hefur verið sagt um ólík veruleikasvið má vissulega heim-
færa upp á hinn áþreifanlega veruleika. Í daglegu lífi flökkum við stöðugt á
milli reynsluheima, til dæmis þegar við hlustum á útvarp, vöfrum á Netinu,
horfum á sjónvarp og lesum skáldverk. Höfuðviðfangsefni Calvinos er
hins vegar að kanna eðli þeirra veruleikasviða sem tengjast beinlínis frá-
sagnarhætti skáldverka. Algengast er að raunverulegur höfundur skapi í
texta sínum söguhöfund sem segir okkur frá persónum sem síðan eiga
sjálfar í samræðum við aðrar persónur. Til skýringar á slíku stigveldi radda
í skáldskap fjallar Calvino um frásagnarhátt Ódysseifskviðu með hliðsjón af
setningunni: „Ég skrifa að Hómer segi að Ódysseifur segi: Ég hef hlustað
á söng Sírenanna.“31 Með sama hætti getum við staldrað við tíunda kafla
Turnleikhússins en þar eru maðurinn og konan enn að horfa á kvikmyndina
í kvikmyndasalnum þegar ein persónan á hvíta tjaldinu, aldraður indíáni,
tekur upp á því að segja öðrum persónum frá eftirminnilegri sjóferð. Ef
höfundur ætti að lýsa vinnubrögðum sínum þarna gæti hann sagt: Ég
skrifa að sögumaður segi að áhorfandi horfi á kvikmynd af leikara sem
leikur indíána sem segir: „Við sigldum dægrum saman. Sáum ekki land“
(49). Hér er um að ræða allt að sex ólík veruleikasvið en hið sífellda flökt
sem er á milli þeirra – til dæmis milli áhorfendanna í kvikmyndasalnum og
persónanna á hvíta tjaldinu í sjötta og tíunda kafla – á sinn þátt í að rugla
30 William Shakespeare, Draumur á Jónsmessunótt. Leikrit V, þýð. Helgi Hálfdanarson,
Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1987, bls. 471–472.
31 Italo Calvino, „Levels of Reality in Literature“, bls. 108–109. Meðal þeirra sem
beitt hafa hugmyndum Calvinos við greiningu íslenskra bókmennta eru Guðrún
Lára Pétursdóttir, „Sagan segir …: um sagnfræði og raunveruleikastig í Efstu
dögum“, Af jarðarinnar hálfu. Ritgerðir í tilefni af sextugsafmæli Péturs Gunnarssonar,
ritstj. Jón Karl Helgason og Torfi Tulinius, Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun
Háskóla Íslands, 2008, bls. 95–107 og Haukur Ingvarsson, Andlitsdrættir samtíðar-
innar. Síðustu skáldsögur Halldórs Laxness, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag,
2009, bls. 101–103.
TÝNDUR Í TURNLEIKHÚSINU