Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Síða 160

160
mannsins. En hér er aðeins um að ræða varfærni. Genet kallar það rétti-
legar háttvísi höfundarins gagnvart lesandanum. En það merkir ekki að
rithöfundurinn höfði til frelsis sem sé einhvers konar óhlutstætt hugtak.
Það er einmitt með tilfinningum sem maður skapar hinn fagurfræðilega
hlut. Ef hann snertir okkur birtist hann í tárum okkar, ef hann er skopleg-
ur er það hláturinn sem kemur upp um hann. En þessar tilfinningar eru
sinnar tegundar: þær eiga upphaf sitt í frelsinu, eru fengnar að láni. Ég
fellst af frjálsum vilja á að trúa frásögninni. Það er „passía“ í kristnum
skilningi orðsins, þ.e. frelsi sem gerir sjálft sig af ásettu ráði að þolanda til
þess að ná fram vissum áhrifum á hinn ytri heim með slíkri fórn. Lesandinn
fer að trúa, gerist trúgjarn, en þó að trú hans umvefji hann á endanum eins
og draumur, fylgir henni á hverju augnabliki meðvitundin um að vera
frjáls. Stundum hafa menn viljað króa höfundinn af með eftirfarandi kvísl:
„Annaðhvort trúir maður sögu yðar og það er ólíðandi eða maður trúir
henni ekki og það er út í hött.“ En þetta er fáránleg röksemd: eðli hinnar
fagurfræðilegu vitundar er að vera trúgjörn af skuldbindingu, af eiði, vera
trú sem nærist á trúnaði við sjálfa sig og höfundinn, síendurnýjað val þess
að trúa. Á hverju augnabliki get ég vakið mig, og ég veit það, en ég vil það
ekki: lesturinn er frjáls draumur. Allar tilfinningar, sem þessi ímyndaða trú
hrindir af stað, eru því eins og sérstakir hættir frelsis míns. Það er langt því
frá að þær rífi í sig frelsi mitt eða dylji það. Þær eru öllu heldur mismun-
andi hættir frelsisins á að opinbera sig sjálfu sér. Ég nefndi áðan að
Raskolnikof væri ekki annað en skuggi ef ekki kæmi til sú blanda hryllings
og vinarhugar sem ég finn til gagnvart honum og lífgar hann við. En sam-
kvæmt þeim umskiptum sem eru eðlileg þeim hlut sem ímyndunin skapar
er það ekki hegðun hans sem vekur hneykslun mína eða álit mitt, heldur
hneykslun mín, álit mitt, sem ljá breytni hans samkvæmni og hlutlægni.
Þannig drottnar hluturinn aldrei yfir tilfinningum lesandans. og þar sem
enginn ytri veruleiki getur skilyrt tilfinningar hans, eiga þær sér ávallt
uppsprettu í frelsinu. Þær einkennast af örlæti, en örláta kalla ég þá tilfinn-
ingu sem hefur frelsið að uppsprettu og markmiði. Lestur er því dæmi um
örlæti. En það sem rithöfundurinn krefst af lesandanum er ekki beiting
óhlutstæðs frelsishugtaks, heldur að hann gefi persónu sína alla, ásamt
ástríðum sínum, fordómum, samúð sinni, kynferði, og gildismati sínu.
Aðeins slík persóna gefur sig af örlæti, frelsið fer um hvern einstakan hluta
hennar og ummyndar á endanum dimmustu afkima tilfinningalífs hennar.
og þar sem athöfnin hefur gert sig óvirka til að geta betur skapað hlutinn,
Jean-Paul saRtRe