Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Side 164

164
upp á hæsta stig. Þegar frelsi mitt kemur í ljós afhjúpar það frelsi mótaðil-
ans.
Það skiptir litlu hvort hinn fagurfræðilegi hlutur er afurð „raunsæislist-
ar“ (eða sem svo þykist vera) eða „formalískrar“. Náttúrulegum tengslum
er umsnúið í báðum tilvikum. Tréð í forgrunni málverksins eftir Cézanne
birtist fyrst sem afurð orsakakeðju. En orsakasamhengið er blekking. Það
heldur áfram að vera tilgáta svo lengi sem við horfum á málverkið, en hún
er studd dýpri markvísi. Ef tréð er staðsett á þennan hátt, er það vegna
þess að aðrir hlutar málverksins krefjast þess að þetta form og þessir litir
séu staðsettir í forgrunni. Bakvið orsakatengsl milli fyrirbæranna sér auglit
okkar markvísina, sem djúpgerð hlutarins, og handan markvísinnar sér það
frelsi mannsins sem uppsprettu hans og upprunalegan grundvöll. Raunsæi
Vermeers nær svo langt að í fyrstu mætti halda að verk hans væru ljós-
myndir. En ef maður athugar hve efnislegur veruleiki þeirra er glæsilegur
og hve dýrlegir hinir bleiku og flauelskenndu múrsteinsveggir eru, þykkar,
bláar linditrésgreinarnar og glansandi dimmt fordyrið, og appelsínulitt
holdið á andlitunum sem eru jafn fáguð og steinninn í vígsluvatnsfontinum
– og maður finnur allt í einu á ánægju sinni að markvísin felst ekki endilega
í formunum og litunum, heldur í efnislegri ímyndun hans. Hér er sjálft
efni og áferð hlutanna ástæðan fyrir tilveru formanna. Þessi raunsæislista-
maður kemst e.t.v. næst hreinni sköpun, þar eð við rekumst á ómælanlegt
frelsi mannsins í sjálfri óvirkri tregðu viðfangsefnisins.
En verkið takmarkast aldrei við þann hlut sem er málaður, hogginn til
eða frá sagt. Á sama hátt og maður skynjar ekki hluti nema með heiminn í
bakgrunni, er alheimurinn í bakgrunni þess sem listin birtir. Baksvið
ævintýra Fabrice er Ítalía árið 1820, Austurríki, Frakkland, og himinninn
og stjörnurnar sem Blanès ábóti athugar, og á endanum öll jörðin.6
Þegar málarinn sýnir okkur akur eða blómavasa eru málverk hans gluggar
sem vita út til allrar veraldarinnar. Við fylgjum rauða stígnum, sem leynist
innan við hveitið, og förum miklu lengra en Van Gogh málaði, yfir aðra
hveitiakra, undir önnur ský, í átt til fljóts sem fellur í hafið. og út í óend-
anleikann, allt til endimarka veraldarinnar, teygjum við hinn djúpa jarðveg
sem stendur undir tilveru akranna og tilgangsins. Skapandi athöfn miðar
því að nýju upphafi heimsins fyrir atbeina þeirra hluta sem hún býr til eða
endurskapar. Hvert málverk, hver bók, er endurheimt veruleikans alls.
Hvert þeirra leggur hann allan fyrir frelsi skoðandans. Því að þetta er end-
6 [Hér er vísað í skáldsöguna La chartreuse de Parme eftir Stendhal (1783–1842).]
Jean-Paul saRtRe