Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Side 189

189
svanur kristjánsson
Konunglega lýðveldið
Sveinn Björnsson ríkisstjóri Íslands 1941–1944
Árið 1941 breytti Alþingi stjórnskipun landsins í grundvallaratriðum með
því að setja lög um ríkisstjóra Íslands er færi með vald konungs.1 Þar
með höfðu Íslendingar í fyrsta sinn eignast innlendan handhafa æðsta
valdsins. Alþingi deildi valdi með ríkisstjóra en fullveldið var þó fyrst og
fremst falið þjóðþinginu sem eitt hafði umboð frá fólkinu í kosningum.
Ísland var orðið lýðveldi – en af sérstakri gerð, því eftir sem áður höfðu
Danmörk og Ísland sama konung því Sambandslagasamningnum frá 1918
fylgdu engin ákvæði um að hægt væri að segja upp konungssambandinu.
Íslendingar höfðu gert samning um konungssamband þegar árið 1262 af
fúsum og frjálsum vilja og engir af helstu forsvarsmönnum sjálfstæðisbar-
áttu Íslendinga höfðu barist fyrir afnámi þess. Árið 1941 var Ísland því
orðið „konunglegt lýðveldi“. Allt vald var í höndum Íslendinga en kon-
ungur var enn viðurkenndur sem sameiginlegur þjóðhöfðingi tveggja
landa. Sveinn Björnsson var kjörinn ríkisstjóri 17. júní 1941 og endurkjör-
inn tvisvar, 1942 og 1943. Þann 17. júní 1944 var síðan stofnað lýðveldi og
öllu sambandi við Danmörku slitið. Þjóðhöfðingjavaldið var falið forseta
Íslands, sem kjörinn yrði beint af þjóðinni og yrði þar með óháður Alþingi.
Við lýðveldisstofnun valdi Alþingi Svein Björnsson sem fyrsta forseta
landsins en þjóðkjör forseta tók gildi árið 1945.
Grein þessi fjallar um tímabilið 1941–1944 sem ég hef kosið að kalla hér
„konunglega lýðveldið“. Sjónum er beint að þróun stjórnmála og stjórn-
kerfis en einkum áhrifum þess að stofna til nýs valdaembættis í landinu,
embættis ríkisstjóra. Sérstaklega er hugað að persónulegum áhrifum fyrsta
innlenda þjóðhöfðingjans, Sveins Björnssonar. Gerð verður grein fyrir
1 Eftirtalin fá þakkir fyrir gagnlegar athugasemdir og ábendingar við vinnslu grein-
arinnar: Auður Styrkársdóttir, Gunnar Karlsson, Helgi Skúli Kjartansson og nafn-
lausir ritrýnar Ritsins.
Ritið 3/2010, bls. 189–218