Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Page 190

190
hugmyndum Sveins um hlutverk íslensks þjóðhöfðingja og stöðu Sveins í
þeim hörðu átökum sem urðu í aðdraganda lýðveldisstofnunar. Afdrifaríkar
ákvarðanir voru teknar um mikilvæg mál í flóknu valdatafli þar sem helstu
gerendur voru ríkisstjórnin, stjórnmálaflokkar og nýr handhafi æðsta
valdsins, ríkisstjórinn. Leitast er við að lýsa meginátakalínum og útskýra
flókinn veruleika íslenskra stjórnmála á árunum á milli konungdæmis og
formlegs lýðveldis 1944 með nýrri stjórnarskrá, þjóðkjörnum forseta og
ótakmörkuðum málskotsrétti hans.
Í lokakafla er reynt að skoða „konunglega lýðveldið“ í ljósi lýðræðis-
kenninga. Þar er sett fram og rökstudd sú niðurstaða að „ríkisstjóraþing-
ræði“ þess tíma sé sömu ættar og „konungsþingræði“ heimastjórnartímans
1904–1918. Bæði tímabilin einkenndust af virku þjóðhöfðingjavaldi og
margræði gagnstætt alvaldi Alþingis á árunum 1918–1941. Í „konunglega
lýðveldinu“ hurfu íslenskir ráðamenn frá hefðbundinni hlutleysisstefnu og
tóku upp náin tengsl við Bandaríkin. Í þessari stefnubreytingu fólst einnig
uppgjör við fortíðina, einkum ótti ráðamanna við að sagan endurtæki sig
og kreppa og örbirgð yrðu aftur hlutskipti Íslendinga.
1. Lýðræði, þingstjórn og þjóðhöfðingjavald
Allir unnendur lýðræðis deila sömu hugsjónum um réttarríkið – að allir
séu jafnir í augum laganna – og að fólkið eigi að ráða í sameiginlegum mál-
um í eins ríkum mæli og mögulegt er. Undir þessum merkjum var einveldi
konungs víða lagt að velli og stofnuð lýðveldi. Við uppbyggingu lýðvelda
kom í ljós að lýðræðisöflin höfðu ekki sameiginlega sýn á hvaða stjórnar-
fyrirkomulag átti að koma í stað einveldis konungs. Menn voru ekki einu
sinni sammála um skilgreiningu á hugtakinu „frelsi“. Sumir töldu frelsi
felast í frelsi hvers einstaklings til að fara eigin leiðir í lífinu, að svo miklu
leyti sem frelsi annarra væri ekki skert. Þar af leiðandi væri meginhlutverk
ríkisvaldsins að vernda frelsi einstaklinga. opinber afskipti ættu að ein-
skorðast við að tryggja frið innanlands og vernda þegnana fyrir utanað-
komandi ógn. Lýðræðinu þyrfti að setja ófrávíkjanlegar skorður. Þannig
ætti réttur meirihlutans til að stjórna að takmarkast af reglunni um þrí-
skiptingu valdsins. Sérstök áhersla var lögð á sjálfstæði hvers þáttar ríkis-
valdsins, ekki síst framkvæmdavalds og dómsvalds. Hvers konar samþjöpp-
un valds var talin hættuleg. Án valddreifingar fengi frelsi ekki þrifist.
Aðrir lýðræðissinnar höfnuðu þessari skilgreiningu á frelsi og töldu
hana gjarnan vera tilraun forréttindahópa til að viðhalda stöðu sinni;
sVanuR kRIstJánsson