Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Síða 193

193
löglegum úrræðum að knýja konung til undirskriftar. Engu að síður fór
Alþingi eftir 1918 með allt vald í landinu en konungur beitti ekki formlegu
valdi sínu. Við erum því enn og aftur minnt á mikilvægi hugmynda í þróun
lýðræðis: Í framkvæmd hvíldi þingstjórnin að miklu leyti á því að þing-
stjórnarkenningin væri almennt viðurkennd sem eina lögmæta kenningin
um lýðræði og valdhafar utan þjóðþingsins – þar á meðal þjóðhöfðinginn
– féllust á forræði þingsins. Þannig gat enginn vitað fyrirfram hvort ein-
hver raunveruleg breyting yrði á íslenska valdakerfinu með kosningu ríkis-
stjóra 1941. Vissulega hafði hann konungsvald og þess vegna sterka valda-
stöðu samkvæmt bókstaf stjórnarskrárinnar. Þar að auki var ríkisstjóri
innlendur maður, búsettur í næsta nágrenni þings og ríkisstjórnar í Reykja-
vík. Umboð ríkisstjóra kom hins vegar frá þinginu og var einungis til eins
árs. Auðvelt var því fyrir meirihluta Alþingis að endurkjósa ekki sitjandi
ríkisstjóra eða einfaldlega nema lögin um ríkisstjóra úr gildi og taka aftur
til sín æðsta valdið – rétt eins og þingið hafði gert árið 1940.
Verkefnið framundan er að skoða ákvarðanatöku í íslenska stjórnkerfinu
eftir kjör ríkisstjóra 1941 fram til stofnunar lýðveldis 1944, m.a. til að
kanna hvort einhver breyting varð á stöðu flokksforingja og Alþingis með
tilkomu fyrsta innlenda þjóðhöfðingjans sem hafði allt formlegt vald kon-
ungs en var kjörinn af Alþingi. Með kjöri ríkisstjóra varð Ísland því „kon-
unglegt lýðveldi“.
2. Konunglegt lýðveldi
Þegar Íslendingar stofnuðu til konunglegs lýðveldis hafði geisað heims-
styrjöld frá hausti 1939. Í maí 1940 var Ísland hernumið af Bretum og síðla
sumars 1941 kom til landsins bandarískur her samkvæmt sérstökum samn-
ingi landanna. Íslenskir ráðamenn þurftu eðlilega að eiga margvísleg sam-
skipti við stjórnvöld hersetulandanna tveggja, Bretlands og Bandaríkjanna.
Þessar staðreyndir verður að hafa ríkt í huga í allri athugun á íslenskum
stjórnmálum á þessum árum, ekki síst sökum þess að allt var óráðið um
fullveldi og sjálfstæði landsins, tengsl Íslands og Danmerkur, framtíðar-
stjórnkerfi og stöðu Íslands gagnvart öðrum löndum, einkum þó stórveld-
inu í vestri, Bandaríkjunum.
2.1. staða og kosning ríkisstjóra
Engin breyting varð á stjórnskipan landsins við hernám Breta. Breski her-
inn hafði þó eftirlit með öllum samskiptum við útlönd og fylgdist grannt
KoNUNGLEGA LÝðVELDIð