Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Síða 210

210
stofnaður af kommúnistum og vinstri armi Alþýðuflokksins 1938, vann
mikinn sigur og hlaut 10 þingmenn.
Ekkert gekk að mynda starfhæfa ríkisstjórn. Alþingi var algjört karla-
veldi en eina þingkonan, Guðrún Lárusdóttur, hafði fallið frá í hörmulegu
bílslysi árið 1938. Í stjórnmálum ríkti nánast vargöld þar sem lítið traust
var til staðar, hvort heldur sem var í samskiptum foringja flokkanna eða
innan flokkanna. Á meðan hrönnuðust vandamálin upp í íslensku þjóð-
félagi og allt var í lausu lofti: heimsstyrjöld geisaði, verðbólga magnaðist,
ófriður var á vinnumarkaði, sambandsmálið var óleyst sem og lýðveldis-
stofnun og sambúðin við fjölmennt erlent herlið í landinu var vandasöm.
Í menningarlífinu var allt í uppnámi eftir að formaður Menntamálaráðs,
Jónas Jónsson frá Hriflu, hafði lýst yfir styrjöld á hendur „úrkynjaðri“ mál-
aralist og „óþjóðlegum“ bókmenntum. Listamenn landsins snerust til
varnar og haustið 1942 var boðað til fyrsta listamannaþings sem jafnframt
var stofnfundur heildarsamtaka íslenskra listamanna. Ríkisstjóra var boðið
að flytja ávarp við setningu þingsins.
Að mínu mati markaði þetta ávarp ríkisstjórans þáttaskil í íslenskum
stjórnmálum. Þar steig hinn innlendi þjóðhöfðingi fram á svið opinberrar
umræðu og minnti Íslendinga á arfleið sína: „[…] megum vér aldrei
gleyma því, að Íslendingar eiga fjör sitt, sjálfstæði og virðingu þá, er við
njótum meðal annarra þjóða, meir að þakka íslenzkum bókmenntum fyrri
alda en nokkru öðru.“47 Enginn gat verið í vafa um að orð ríkisstjóra
beindust gegn Jónasi frá Hriflu, sem lengi hafði verið með allra valdamestu
mönnum landsins. Eftir þetta ávarp hallaði enn frekar og hraðar undan
fæti hjá Jónasi og tveim árum síðar var hann felldur af stalli sem formaður
Framsóknarflokksins.48
47 Sveinn Björnsson, „Gróandi – ekki hvíldartími: Ávarp ríkisstjóra við setningu
listamannaþings 1942“, Helgafell 1(8–10), 1942, bls. 289–291, hér bls. 290.
48 Guðjón Friðriksson fjallar um þessa atburði í bók sinni Ljónið öskrar: Saga Jónasar
Jónssonar frá Hriflu, Reykjavík: Iðunn, 1993. Þar segir m.a.: „Jónas mat það rétti-
lega að listamannaþingið væri haldið til höfuðs sér og taldi það bæði móðgun við
sig og ósæmandi þjóðhöfðingja þegar Sveinn Björnsson ríkisstjóri samþykkti að
gerast verndari þingsins og flutti ræðu á því“ (bls. 205). Stjórnarmyndunarviðræðum
um þjóðstjórn var slitið 7. desember 1942. Þann sama dag skrifaði Jónas grein í
Tímann sem birtist aldrei. „Þar var ráðist að Sveini Björnssyni ríkisstjóra, sem
Jónas hafði haft daglegt samband við þá um hríð vegna stjórnarmyndunarviðræðn-
anna, og var tilefnið ræða ríkisstjóra á Listamannaþingi“ (bls. 237). Greinin var
eyðilögð eftir harðar deilur í blaðstjórn Tímans, sbr. bls. 205–207 og 237–239.
Fremstir í flokki í harðri gagnrýni á greinina voru Eysteinn Jónsson, ritari
Framsóknarflokksins, og Hermann Jónasson, sem tveimur árum síðar velti Jónasi
sVanuR kRIstJánsson