Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Page 216

Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Page 216
216 hluta kjósenda er voru sama sinnis og ríkisstjórinn og ríkisstjórnin um að forseti Íslands skyldi vera þjóðkjörinn.57 Eftir að Sveinn Björnsson hafði þannig gert meirihluta Alþingis ljóst að í sameiningu hefðu ríkisstjóri og ríkisstjórnin fullt vald til að rjúfa þing skiptu foringjar Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks snarlega um skoð- un. Alþingi samþykkti þjóðkjör forseta með einu mótatkvæði (Jakob Möller). Samkvæmt stjórnarskrá væntanlegs lýðveldis kæmi umboð forseta Íslands beint frá þjóðinni, ekki Alþingi eða stjórnmálaflokkum landsins.58 Krafa Sveins Björnssonar ríkisstjóra um að þinginu bæri að sjá landinu fyrir stjórn sem nyti yfirlýsts stuðnings meirihluta þingmanna stakk einnig mjög í stúf við algjört afskiptaleysi konungs af stjórnarmyndunum, sem voru frá 1917 algjörlega í höndum íslenskra ráðherra og Alþingis.59 Að baki skilgreiningu Sveins á hlutverki ríkisstjóra bjó eflaust sá skilningur hans á eðli lýðræðis að í lýðræðisríki væru hafðar í heiðri reglur um virkan fullveldisrétt þjóðarinnar og um valddreifingu með þrískiptingu ríkisvalds- ins. Þessar reglur væru æðri þingræðinu; löggjöfin ætti að endurspegla vilja þjóðarinnar og þingið að deila valdi með framkvæmdavaldi og dóm- stólum. Í lýðveldi hefði þjóðhöfðinginn virku hlutverki að gegna í því að vera virkur leiðtogi þjóðarinnar, ekki síst með því að bera ábyrgð á því að í 57 Fyrst í stað studdi Sósíalistaflokkurinn einn ákvæði um þjóðkjörinn forseta en haustið 1943 breytti Alþýðuflokkurinn um stefnu og lýsti yfir stuðningi við þjóð- kjör forseta. Samkvæmt skoðanakönnun tímaritsins Helgafells seint sama ár voru einungis 20% atkvæðisbærra manna sammála tillögunni um þingkjörinn forseta en 70% fylgjandi þjóðkjöri. Um 10% svarenda voru óákveðnir. Sbr. Svanur Kristjánsson, „Stofnun lýðveldis – nýsköpun lýðræðis“, einkum bls. 12–14. 58 Sbr. sama rit, einkum bls. 12–16; og Svanur Kristjánsson, „Hraðskilnaður eða lög- skilnaður?“, einkum bls. 46–47 og 56–58. 59 Helgi Skúli Kjartansson, „Forveri forseta – konungur Íslands 1904–1944“, einkum bls. 65–66. Gunnar Helgi Kristinsson (Embættismenn og stjórnmálamenn, Reykjavík: Heimskringla, 1994) skrifar að á milli heimsstyrjaldanna hafi „eins flokks og minnihlutastjórnir“ verið algengar en harla fátíðar og skammlífar eftir seinna stríð. Samhliða hafi ný skilgreining á þingræði orðið ráðandi: „Að afloknum kosn- ingum hefur dráttur á því að meirihlutastjórn væri mynduð verið talinn stefna þingræðinu í voða og vera Alþingi til vansa. Einnig hefur í sumum tilvikum verið talið einstökum stjórnmálaflokkum til hnjóðs og bera vott um skort á ábyrgðartil- finningu ef þeir hafa tregðast við að ganga til samstarfs við aðra flokka“ (bls. 40). Að sönnu reyndi aldrei á konung á árunum milli stríða með sama hætti og ríkis- stjóra síðar; ekki kom þá til stjórnarkreppu þar sem illmögulegt var að koma saman meirihlutastjórn. sVanuR kRIstJánsson
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168
Page 169
Page 170
Page 171
Page 172
Page 173
Page 174
Page 175
Page 176
Page 177
Page 178
Page 179
Page 180
Page 181
Page 182
Page 183
Page 184
Page 185
Page 186
Page 187
Page 188
Page 189
Page 190
Page 191
Page 192
Page 193
Page 194
Page 195
Page 196
Page 197
Page 198
Page 199
Page 200
Page 201
Page 202
Page 203
Page 204
Page 205
Page 206
Page 207
Page 208
Page 209
Page 210
Page 211
Page 212
Page 213
Page 214
Page 215
Page 216
Page 217
Page 218
Page 219

x

Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar
https://timarit.is/publication/1098

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.